Category: έλεγχος-καταστολή

Μια φορά κι έναν καιρό έγινε ο άνθρωπος.

Και μετά έγινε κι άλλος, κι άλλος, κι έγιναν πολλοί.

Όλοι αυτοί οι άνθρωποι δεν ήταν ίδιοι μεταξύ τους. Υπήρχαν ψηλοί , κοντοί, δυνατοί, αδύνατοι, όμορφοι, άσχημοι, έξυπνοι, βλάκες, υπήρχαν και μερικοί παράξενοι. Όταν οι παράξενοι γινόντανε πολύ παράξενοι τους λέγανε τρελούς.

Οι άνθρωποι πάντα ήταν παιδιά. Τους άρεσε να παίζουν. Παίζαν τα παιγνίδια τους. Παίζαν τη μαμά και τον μπαμπά. Παίζαν το σχολείο. Παίζαν το γιατρό. Παίζαν τους κλέφτες και αστυνόμους. Παίζαν χρηματιστήριο. Παίζαν οικονομία. Παίζαν πόλεμο. Παίζαν, με λίγα λόγια, οργανωμένη κοινωνία.

Τα παιγνίδια τους στην αρχή ήταν απλά. Σιγά-σιγά άρχισαν να γίνονται πιο πολύπλοκα. Είχαν ανάγκη από κανόνες. Σύνήθως τους κανόνες τους κάναν οι πιο δυνατοί. Οι άλλοι έπρεπε να τους μάθουν. Μερικοί δεν ήθελαν να τους μάθουν κι άλλοι δεν μπορούσαν. Τότε έγιναν οι ομάδες πρόληψης και καταστολής. Μερικοί είπαν ότι είδαν και κάποιους ψυχίατρους μέσα σ’ αυτές τις ομάδες.

Γιώργος Στ. Καπρίνης, ψυχίατρος

Το να κατανοήσουμε το κυνήγι των μαγισσών έχει ζωτική σημασία τόσο για την κατανόηση της ανόδου του καπιταλισμού όσο και για την κατανόηση της οικογένειας, του γυναικείου ρόλου και της σχέσης που έχουμε με το σώμα μας. Η μεγάλη σημασία και επιρροή του συχνά αποσιωπάται ακόμα και από τη ριζοσπαστική ιστοριογραφία. Η σύντομη αυτή επισκόπηση εξετάζει τις οικονομικές, κοινωνικές και ιδεολογικές αιτίες και επιπτώσεις της σφαγής των γυναικών κατά την άνοδο του καπιταλισμού.

«Η αναγνώριση της ανώτερης γνώσης που κατείχαν οι μάγισσες διαπιστώνεται από την ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι μπορούσαν να κάνουν θαύματα. Η μάγισσα ήταν στην πραγματικότητα ο πιο εμβριθής στοχαστής, ο πιο εξελιγμένος επιστήμονας της εποχής εκείνης… Καθώς η γνώση ήταν πάντοτε δύναμη, η Εκκλησία φοβόταν τη χρήση της από τις γυναίκες και έστρεψε εναντίον τους τα πιο θανατηφόρα της όπλα». Matilda Joslyn Gage, Women, Church and State: The Original Exposé of Male Collaboration Against the Female Sex, 1893.

Πρόλογος της εκδοτικής ομάδας (PDF)

Ολόκληρο το βιβλίο (PDF)

από τις εκδόσεις Κόκκινο Νήμα

Η ΨΥΧΑΣΘΕΝΕΙΑ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΨΥΧΙΑΤΡΩΝ ΣΕ ΒΑΡΟΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ;

Γράφει η Μίλιτσα Κοσάνοβιτς, ψυχίατρος (kosanovic@mail.com)

Ο καλύτερος τρόπος για να σιγουρευτείς ότι εσύ είσαι ο γνωστικός, δεν είναι να κλείσεις μέσα το γείτονά σου.

Φ.Μ. Ντοστογιέφσκι

Η κοινωνία μας φοράει έναν ζουρλομανδύα κομφορμισμού από την ώρα που θα γεννηθούμε. Μας «διαπαιδαγωγεί», δηλαδή μας αναγκάζει να συμμορφωθούμε στις δικές της επιθυμίες. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο οι όροι «υγεία» και «τρέλα» γίνονται ύποπτοι.

R. D. Laing

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ

Στην αρχή υπήρχε ένας άνθρωπος. Ο άνθρωπος αυτός χειριζόταν μια γλώσσα πιο άμεση και πηγαία από τη γλώσσα της λογικής. Στην αρχή η λογική και η μη-λογική ήταν αδιαχώριστες. Κάποια στιγμή όμως επήλθε η ρήξη. Η τρέλα έκανε την εμφάνιση της από τότε που ο ανθρώπινος νους καθιέρωσε μιαν απόσταση ανάμεσα στη λογική και στη μη-λογική.

Πολύ πριν αρχίσουμε να χρησιμοποιούμε όρους όπως ψυχοπαθολογία, ψύχωση και σχιζοφρένεια, η τρέλα ήταν περιβεβλημένη μ’ ένα μεταφυσικό μανδύα. Στις αρχαίες φυλές οι μάγοι-σαμάνοι ερμήνευαν την τρέλα ενός ανθρώπου άλλοτε ως θεϊκό σημάδι κι άλλοτε ως κατάληψη από μοχθηρές δυνάμεις ή θεότητες: κάτι που απαιτούσε εξορκισμό. Οι αντιλήψεις αυτές δεν άλλαξαν ούτε και κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, όταν οποιοσδήποτε είχε κάποια ψυχική διαταραχή χαρακτηριζόταν αυτομάτως «δαιμονισμένος» και έρμαιο των «σατανικών δυνάμεων». Υπήρχαν όμως και σπάνιες περιπτώσεις που η τρέλα δεν θεωρούνταν κάτι το «δαιμονικό», αλλά δείγμα «ιερότητας», όπως δείχνουν και τα παραδείγματα των «ιερών σαλών» π.χ. Άγιος Ανδρέας ο Σαλός. Στις περισσότερες πάντως περιπτώσεις οι τρελοί έπαιζαν το ρόλο του «μιασμένου» αποδιοπομπαίου τράγου. Οι εκκλησίες απαγόρευαν την είσοδο τους και όχι σπάνια μαστιγώνονταν δημοσίως ή κυνηγιόνταν με ραβδιά και διώχνονταν από τις πόλεις. Η αναχώρηση των τρελών απέκτησε τελετουργική σημασία παρόμοια με «εξαγνισμό» και πέρασε στη λογοτεχνία και στην εικονογραφία με τη μορφή του Πλοίου των Τρελών, που πλέει ακυβέρνητο με το αλλοπαρμένο του πλήρωμα) …

Ακόμη και μετά το Μεσαίωνα η παραφροσύνη, καραδοκούσε κάτω από την αδύναμη επιφάνεια της φαινομενικότητας, τρόμαζε και προκαλούσε, κυρίευε τις νύχτες και βασίλευε στη φαντασία των ανθρώπων. Ενώ στο Μεσαίωνα η τρέλα κατατάσσονταν στις αμαρτίες, στην Αναγέννηση εγκαταλείπει το χώρο της μεταφυσικής και καθίσταται υπεύθυνη για ό,τι κακό υπάρχει στον άνθρωπο. Δεν σχετίζεται πλέον με υποχθόνιες δυνάμεις αλλά με τις ανθρώπινες αδυναμίες, τα όνειρα και τις αυταπάτες. Είναι η κωμική τιμωρία της γνώσης και της εγωπάθειας. Η τρέλα ριζώνει στα χωράφια της φανταστικής ελευθερίας. Ο Θερβάντες καθόρισε για πάντα τα γνωρίσματα της στο μνημειώδες έργο του Δον Κιχώτης. Στα έργα του Σαίξπηρ η τρέλα συγγενεύει με το φόνο και την αυτοκτονία, είναι δηλαδή πάντοτε ακραία. Την ίδια εποχή η τρέλα περνά στην τέχνη, και συγκεκριμένα στη λογοτεχνία, στη ζωγραφική και ιδιαίτερα στο θέατρο.

Τον 16^ο αιώνα η τρέλα παραφυλάει στον κόσμο της αμφιβολίας. Η μη λογική εμφανίζεται ως απειλή που συγχέει την υποκειμενικότητα από την αλήθεια. Από τον 17^ο αιώνα όμως αυτός ο κίνδυνος μειώθηκε καθώς ο άνθρωπος κατοχύρωσε τη λογική του. Έτσι η τρέλα εξορίζεται και μια νέα διαχωριστική γραμμή χαράσσεται ανάμεσα σ’ αυτή και στη λογική. Από τον 18^ο αιώνα η τρέλα θα κατοικεί πλέον στα άσυλα, μαζί με τη φτώχεια, την αρρώστια και την αναπηρία. Τα ιδρύματα εγκάθειρξης θα γίνουν ο «φυσικός χώρος» της. Εκεί ακολουθείται η «θεραπεία» της ηθικής και της τιμωρίας, που «εξαγνίζει» τις ψυχές.

Τα άσυλα ήταν απάνθρωπα καταχωνιαστήρια ταλαίπωρων ψυχών. Υπήρχε μάλιστα και μια συνήθεια από το Μεσαίωνα να επιδεικνύουν τους φρενοβλαβείς. Μερικά Narrturmer της Γερμανίας είχαν καγκελωτά παράθυρα για να φαίνονται απ’ έξω οι τρελοί, προσφέροντας έτσι θέαμα στους περαστικούς. Συχνά μάλιστα έκοβαν και εισιτήριο κάθε Κυριακή δείχνοντας τους μανιακούς τους. Σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις ο περίπατος και το θέαμα των έγκλειστων τρελών ήταν μια πολύ συνηθισμένη κυριακάτικη «διασκέδαση»…

Μόλις τον 19^ο αιώνα η τρέλα αναγνωρίζεται ως ιατρικό πρόβλημα. Μέχρι τότε θεωρούνταν περισσότερο «επιστροφή στη ζωώδη κατάσταση» κι εκδήλωση της αχαλίνωτης φύσης του τρελού-ζώου. Η τρέλα αποκάλυπτε τον κρυφό ζωώδη χαρακτήρα του ανθρώπου. Ήταν μια απειλή για τον δυτικό άνθρωπο, που ζει σαν «ζώον λόγον έχον». Η ενδεδειγμένη «θεραπεία» της ήταν το δάμασμα, που έπαιρνε συχνά τη μορφή μαστιγώματος για να καθυποταχθεί η άγρια φύση του ανθρώπου. Τον 19^ο αιώνα όμως το ζώο έπαψε να έχει αρνητικό χαρακτήρα, αναγνωρίστηκε ως μορφή φυσικής εξέλιξης και ο άνθρωπος άρχισε να αντιλαμβάνεται πως η τρέλα ήταν κι αυτή μια φυσική διαδικασία που αφορούσε τη δυσλειτουργία της ανθρώπινης συνείδησης.

Στα τέλη του 19^ου αιώνα ο στόχος του εγκλεισμού των ψυχοπαθών στα άσυλα δεν ήταν μόνον η απομόνωση και ο σωφρονισμός. Αναπτύχθηκαν «μακροχρόνιες θεραπείες» όχι βέβαια της ψυχής, αλλά των νεύρων και της φαντασίας του ψυχοπαθούς, όπως το απότομο ξύπνημα τα μεσάνυχτα, τα σοκ, τα «αναζωογονητικά» κρύα ντουζ κ.α

Τον 20o αιώνα η τρέλα αναγνωρίστηκε ως ψυχική διαταραχή, ως ψυχοπάθεια που χρήζει ψυχοσωματικής αντιμετώπισης και θεραπείας. Έτσι η ψυχιατρική, με τα ηλεκτροσόκ και τα ψυχοφάρμακά της, ανέλαβε δράση. Παράλληλα εμφανίστηκε και η ψυχανάλυση, που προσπάθησε να βοηθήσει τις ελαφριές περιπτώσεις ψυχώσεων, ερμηνεύοντας τραυματικές εμπειρίες κι απελευθερώνοντας καταπιεσμένες φοβίες. Παρά τις όποιες ιατρικές προόδους απέχουμε ακόμη πολύ από το να γνωρίζουμε και να θεραπεύουμε τους πολύπλοκους μηχανισμούς της τρέλας, που συνεχίζει ν’ αποτελεί ένα μεγάλο μυστήριο. Η ψυχιατρική, αν και εφοδιασμένη με εκατοντάδες ψυχοφάρμακα, έχει αποδειχθεί ανεπαρκής. Η γλώσσα της ψυχιατρικής δεν είναι παρά ένας μονόλογος της λογικής για την τρέλα. Δυσκολεύεται να ερμηνεύσει τις διαφορετικές καταστάσεις της συνείδησης. «Ο άνθρωπος είναι εκείνο το τρελό ον, του οποίου η τρέλα ανακάλυψε τη λογική» (Καστοριάδης).

ΕΝΑ ΔΕΚΑΗΜΕΡΟ ΨΥΧΩΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Μέσα στο βιβλίο του Η Πολιτική της Εμπειρίας (The Politics of Experience) ο γνωστός «αντιψυχίατρος» Ronald D. Laing, περιγράφει λεπτομερώς το ψυχωσικό επεισόδιο του Jesse Watkins, ενός μεγάλου γλύπτη, που βίωσε ένα 10ήμερο ταξίδι στον εσωτερικό του χρόνο και χώρο. Το «ταξίδι» αυτό ήταν αποτέλεσμα μιας δύσκολης περιόδου που περνούσε τότε ο Jesse. Εργαζόταν επτά μέρες την εβδομάδα, μέχρι αργά τη νύχτα και είχε φτάσει σε κατάσταση απόλυτης ψυχοσωματικής και συναισθηματικής εξάντλησης. Εκείνες τις μέρες μάλιστα έτυχε να τον δαγκώσει στο δρόμο ένας αδέσποτος σκύλος και για πρώτη φορά στην ζωή του ο Jesse βίωσε την ολική αναισθησία. Από το νοσοκομείο γύρισε στο σπίτι του με λεωφορείο και κάθισε σε μια καρέκλα. Εκείνη τη στιγμή μπήκε στο δωμάτιο του ο επτάχρονος γιος του, και ο Jesse τον κοίταξε με ένα καινούργιο και περίεργο τρόπο, κάπως «σαν να μην ήταν το παιδί του καθόλου κάτι ξεχωριστό από τον ίδιο». Και τότε άρχισε το ταξίδι του…

Τη στιγμή που κοίταξε το ρολόι του τοίχου, το άκουσμα του τραμ απ’ έξω έγινε μια ατελείωτη μουσική του Ραβέλ (προφανώς το Μπολερό) και αισθάνθηκε πολύ χαρακτηριστικά ότι ο χρόνος κινείται προς τα πίσω. Ταυτόχρονα ένιωσε πως ο ίδιος ήταν πάνω σε μια ταινία και κουνιόταν  προς τα πίσω και προς τα κάτω. Έπεφτε χωρίς να μπορούσε να αλλάξει τίποτα: «Ο άνθρωπος ξεκίνησε το πιο παλιό ταξίδι του κόσμου: το ταξίδι πίσω στο χρόνο» (R. D. Laing). Αυτή η αίσθηση του προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση και αναταραχή. Κατόπιν είχε την αίσθηση ότι μπορούσε να ελέγξει απόλυτα τον εαυτό του και ότι μπορούσε να κάνει οτιδήποτε που θελήσει…

Έπειτα ήρθε η γυναίκα του και όταν της είπε πως τα βλέπει τα πράγματα, αυτή τρόμαξε και κάλεσε τον γιατρό. Τον πήγαν στο νοσοκομείο. Όταν τον έβαλαν στο κρεβάτι, νόμιζε ότι πέθανε. Είχε την αίσθηση ότι γύρω του βρίσκονται και άλλοι νεκροί άνθρωποι, που ήταν εκεί μόνο επειδή περίμεναν να τους μεταφέρουν στην άλλη πτέρυγα. «Αυτός δεν πέθανε φυσικά, αλλά πέθανε το εγώ του. Ταυτόχρονα με το χάσιμο του εγώ, με αυτό το θάνατο, ήρθαν και οι αισθήσεις για την αυξημένη σημασία και σπουδαιότητα των πάντων…» Και τότε καταλήφθηκε από την αληθινή αίσθηση πως ταξιδεύει πίσω στο χρόνο, πως οπισθοδρομεί και μάλιστα παρά πολύ πίσω στο χρόνο: όχι μόνο που ξανά έγινε μωρό και άκουσε τα κλάματά του, αλλά γύρισε πολύ πίσω στις άλλες εποχές όπου ήταν μεγάλο ζώο, κάτι σαν ρινόκερος…

Ένα τέτοιο ταξίδι βιώνεται σαν πορεία προς τα «μέσα», σαν επιστροφή μέσα από την προσωπική ζωή του ταξιδιώτη, μέσα και πίσω και πέρα μέχρι την εμπειρία ολόκληρης της ανθρωπότητας, του πρώτου ανθρώπου, του Αδάμ, και ίσως ακόμα μακρύτερα ως το Είναι των ζώων, των φυτών και των ορυκτών. Παρόλο που δεν έχει την σιγουριά του λιμανιού της προσωπικής ταυτότητας, έχοντας τη ριγμένη άγκυρα σε αυτό το χρόνο και σ’ αυτό το μέρος, ο ταξιδιώτης μπορεί και συνεχίζει να είναι απόλυτα συνειδητοποιημένος αυτού του χρόνου και χώρου.

Όταν έφτασε στο νοσοκομείο ο Jesse είχε μια αρκετά μεγάλη πληγή στο δάχτυλό του, αλλά δεν άφησε τη νοσοκόμα να του την περιθάλψει, έχοντας μία φοβερή αίσθηση ότι μπορεί να αυτοθεραπευτεί. Την επόμενη μέρα όντως το δάχτυλό του έγινε καλά. Αντιλαμβανόταν ιδιαίτερα καθαρά ότι όλα τα πράγματα χωρίζονται σε τρία επίπεδα: προθάλαμο, μεσαίο κόσμο και ανώτερο κόσμο. Οι περισσότεροι άνθρωποι περίμεναν στον προθάλαμο για να περάσουν στο επόμενο τμήμα, όπου τελικά βρέθηκε ο ίδιος: «Ήταν σαν ένα είδος ξυπνήματος, απελευθέρωσης, και είχα την καθαρή συνείδηση του ανώτερου επιπέδου όπου βρισκόμουν. Αισθανόμουν (είχα την άμεση γνώση) του ‘’δεύτερου επιπέδου’’ της ύπαρξης που κείται όχι μόνο πάνω από το προθάλαμο αλλά και πάνω από την πραγματικότητα –κείται πάνω και από τα δύο, και είναι σαν ένα είδος τριεπίπεδης ύπαρξης… Δεν υπήρχα πλέον σε ρέουσα στιγμή, αλλά έπλεα μέσα στο χρόνο και υπήρχα σε μια άλλη χρονική διάσταση που συμπλήρωνε το χρόνο το οποίο ζούσα τώρα… Μπορούσα και ταξίδευα πολύ πιο γρήγορα προς τα πίσω από ότι προς τα μπρος».

Ο Jesse αισθάνθηκε ότι υπάρχουν, όχι ένας θεός αλλά θεοί, όντα που είναι πολύ πιο εξελιγμένα από εμάς, ικανά να αντεπεξέλθουν με τη κατάσταση με την οποία αυτός δεν τα κατάφερε, και επίσης ήξερε πως ο καθένας μας κάποια στιγμή στη ζωή του πρέπει να κάνει κάτι τέτοιο. Έπειτα ένιωσε ότι και ο θεός ήταν «τρελός»,επειδή κουβαλούσε πάνω του όλο αυτό το βάρος της επίγνωσης και κυβέρνησης των πάντων: «Η αιτία των πάντων και όλης της ύπαρξης είναι να σε προετοιμάσει για ένα βήμα παρά πάνω και άλλο ένα πιο πέρα»…

Ο Jesse κατάλαβε ότι με το ταξίδι αυτό έμαθε τα στάδια που πρέπει όλοι μας κάποια στιγμή να περάσουμε και δεν είναι μόνο ένα αλλά άπειρα στάδια. Έμαθε επίσης πως υπάρχει τεράστιος αριθμός πραγμάτων με τα οποία συγκρουόμαστε, που δεν μας αφήνουν να δεχτούμε την πραγματικότητα όπως πραγματικά είναι, και είναι ένα ταξίδι που μας περιμένει και πρέπει να κάνουμε. Η κάθε αναβολή του μας οπισθοδρομεί, αντί να προχωρούμε στο σκαλοπάτι της εξέλιξης. Κάποια στιγμή για τον Jesse τα πράγματα άρχισαν να γίνονται όλο και πιο πολύπλοκα. Μιλούσε συνέχεια, και τον έβαλαν σε απομόνωση: «Τους παρακάλεσα να αφήσουν ανοιχτή πόρτα και ευτυχώς το έκαναν. Θυμάμαι ότι εκείνη τη νύχτα πάλευα με κάτι που ήθελε από εμένα να παραδοθώ σε εμπειρία, να συνεχίσω την πορεία και εγώ ένιωθα έναν φόβο και πανικό ότι το πνεύμα μου δεν χωράει άλλη εμπειρία. Ποτέ δεν ήμουν θρησκευόμενο άτομο, αλλά τότε πράγματι έχω περάσει τον Γολγοθά. Αισθάνθηκα ότι δεν αντέχω άλλο την πίεση μέσα στο μυαλό μου και αποφάσισα να γυρίσω πίσω. Καθόμουν στο κρεβάτι και σκέφτηκα ότι πρέπει να συμμαζευτώ επιτέλους, να ενωθώ με το τωρινό μου Εγώ… Έτσι ακριβώς ένιωσα. Εκείνη τη στιγμή ήρθε η νοσοκόμα και μου έδωσε τα φάρμακα. Εγώ έσφιξα δυνατά τα χέρια μου και επαναλάμβανα συνεχώς μέσα μου το όνομα μου, λέγοντας φωναχτά ότι έγινα καλά και δεν θα πάρω άλλα φάρμακα, και εκείνη τη στιγμή ένιωσα ότι πραγματικά όλα τέλειωσαν. Η νοσοκόμα φώναξε τον γιατρό. Και σ’ αυτόν είπα το ίδιο, ότι δεν θα πάρω άλλα ηρεμιστικά, ότι έγινα καλά. Αυτός με κοίταξε κάπως βαθιά στα μάτια και είπε: ‘’Ναι, το βλέπω’’ και χαμογέλασε»…

«Δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι μια τέτοια εμπειρία δεν θα έχει και ένα καταστροφικό αποτέλεσμα» σχολιάζει ο Λάινγκ. «Ο Jesse έζησε τρία επίπεδα πραγματικότητας, αντί το συνηθισμένο ένα. Εκτός από το πέρασμα του Γολγοθά, δεν έχει συνδέσει το ταξίδι του με καμία ιδεολογία. Δεν είχε κανέναν χάρτη. Αλλά ήξερε ότι με αυτή την εμπειρία έπεσε σε κατάσταση ανώτερης και όχι κατώτερης πραγματικότητας, υπερ-φυσιολογικότητας και όχι υπο-φυσιολογικότητας».

ΤΑΞΙΔΙ ΧΩΡΙΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Ο Gregory Bateson στην εισαγωγή που έκανε το 1961 σε μια αυτοβιογραφική έκθεση σχιζοφρένειας του 19ου αιώνα με τίτλο Η Αφήγηση του Πέρσεβαλ. Η Έκθεση ενός Ασθενούς για την Ψύχωσή του, λέει τα εξής: «Θα έλεγε κανείς πως όταν ο ασθενείς έχει μπει στο στάδιο της ψύχωσης, έχει να διανύσει κάποια πορεία. Έχει κατά κάποιο τρόπο ξεκινήσει για ένα εξερευνητικό ταξίδι που θα ολοκληρωθεί μόνο με την επιστροφή του στο φυσιολογικό κόσμο, στον οποίο έρχεται πια έχοντας διαφορετικές αντιλήψεις από τους άλλους κατοίκους του, που δεν ξεκίνησαν ποτέ για ένα τέτοιο ταξίδι. Εφόσον αρχίσει, το σχιζοφρενικό επεισόδιο φαίνεται πως έχει μία συγκεκριμένη πορεία, όπως έχει και μία ιεροτελεστία μύησης –θάνατο και αναγέννηση– στην οποία ο αρχάριος μπορεί να έχει φτάσει σπρωγμένος από την οικογενειακή του ζωή ή από τυχαίες περιστάσεις, αλλά η οποία στη συνέχεια προσδιορίζεται κατά πολύ από μία ενδογενή διαδικασία. Σύμφωνα με αυτά, η αυθόρμητη αποκατάσταση δεν αποτελεί πρόβλημα. Αντίθετα, είναι η φυσική κατάληξη όλης της διαδικασίας. Αυτό που πρέπει να εξηγηθεί είναι το γιατί πολλοί που ξεκινάνε γι’ αυτό το ταξίδι δεν καταφέρνουν να γυρίσουν πίσω; Μήπως αυτοί αντιμετωπίζουν είτε στην οικογενειακή ζωή είτε στα θεραπευτικά ιδρύματα, συνθήκες τόσο τερατωδώς αντενδεικνυόμενες για προσαρμογή, που ακόμα και η πιο πλούσια και καλά οργανωμένη παραισθησιακή εμπειρία να μην μπορεί να τους σώσει;»

Στην Γενική ψυχοπαθολογία του Karl Jaspers διαβάζω για μια άλλη προσωπική εμπειρία ψύχωσης από την οποία σας παρουσιάζω ένα πολύ ενδιαφέρον απόσπασμα: «Πιστεύω ότι μόνος μου έχω προκαλέσει αυτήν την αρρώστια. Προσπαθώντας να εισβάλω στον άλλο κόσμο, συνάντησα τους δικούς του φυσικούς προστάτες, που δεν ήταν τίποτα άλλο παρά υλοποίηση των αδυναμιών και μειονεκτημάτων του ίδιου μου εαυτού. Πρώτα πίστευα ότι επρόκειτο για τους κατοίκους κατώτερου κόσμου που μπόρεσαν να παίζουν μαζί μου γιατί βρέθηκα στις περιοχές τους εντελώς απροετοίμαστος. Μετά σκέφτηκα ότι αυτοί είναι αποσπασμένα κομμάτια του ίδιου μου του πνεύματος (πάθη), που υπάρχουν σε ελεύθερο χώρο γύρω μου και βλαστάνουν πάνω στα συναισθήματά μου. Πίστευα ότι και όλοι οι άλλοι τα έχουν αλλά δεν τα αντιλαμβάνονται χάριν στο πετυχημένο ψέμα για την αίσθηση της προσωπικής ύπαρξης. Πίστευα πως αυτή η αίσθηση είναι ένα προϊών μνήμης, δημιούργημα σκέψης, μία όμορφή κούκλα κούφια από μέσα… Πολύ νωρίς προσπάθησα να φτάσω στη πηγή της ζωής και με πρόλαβε η κατάρα των θεών: η τρέλα».

Όταν ένα άτομο χάνει τα λογικά του, δηλαδή τρελαίνεται, η θέση του σε όλα τα πεδία ύπαρξης αλλάζει σημαντικά. Καταρχάς το κέντρο της εμπειρίας μεταφέρεται από το Εγώ στον πραγματικό εαυτό. Ο κοσμικός χρόνος γίνεται εντελώς δευτερεύουσας σημασίας και μόνο το αιώνιο έχει σημασία. Εντωμεταξύ ο «τρελός» είναι σε σύγχυση, επειδή συγχέει το Εγώ με τον πραγματικό εαυτό, το εσωτερικό με το εξωτερικό, το φυσικό με το υπερφυσικό. Αυτός ισχυρίζεται πως είναι νεκρός.

Θα έλεγα πως κάποιες υπερβατικές εμπειρίες είναι οι πραγματικές πηγές όλων των θρησκειών. Η πίστη στο Θεό βασίζεται σ’ ένα είδος μυστικισμού και η κάθε θρησκεία έχει τα μυστικιστικά της στοιχεία. Ο άνθρωπος, ως ένα παράλογο ον που είναι ταυτόχρονα και λογικό, βρίσκεται συνέχεια στην αναζήτηση για αποδείξεις της παράλογης πίστης του. Γι’ αυτό δεν είναι καθόλου παράξενο που κάποιοι ψυχωτικοί έχουν υπερβατικές, μυστικιστικές εμπειρίες. Και συνήθως δεν τις είχαν ποτέ πριν και δυστυχώς δεν έχουν την δυνατότητα να τις έχουν ξανά, γιατί χάνονται στα πολύπλοκα τούνελ της ψυχής τους, του εσωτερικού κόσμου τους, κουβαλώντας μαζί όλες τις προκαταλήψεις και φόβους με τους οποίους μεγάλωσαν, την έλλειψη αυτοπεποίθησης…

Ο Jesse ήταν τυχερός γιατί ήταν φίλος του Laing και βρέθηκε κάτω από ειδική επίβλεψη, έπαιρνε σχετικά ελαφρά ηρεμιστικά… Πολλοί άνθρωποι μπαίνουν σ’ αυτόν τον εσωτερικό κόσμο χωρίς οδηγό, μπερδεύοντας την εξωτερική με την εσωτερική πραγματικότητα, τα μέσα με τα έξω. Η διαδικασία εισόδου απ’ αυτόν τον κόσμο στον άλλο και η επιστροφή από τον άλλο σ’ αυτόν, είναι τόσο φυσική όσο η γέννηση και ο θάνατος. Στο σημερινό όμως κόσμο, όπου ακόμη κυριαρχεί η άγνοια και ο τρόμος για τον άλλο κόσμο, όταν η «πραγματικότητα», η ύλη από την οποία είναι φτιαγμένος αυτός ο κόσμος, σπάσει και κάποιος άνθρωπος μπει στον άλλον κόσμο, είναι επόμενο να χαθεί, να τρομοκρατηθεί και να μη βρει κατανόηση από τους άλλους.

Ο RONALD D. LAING ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ

Ο Όρος Αντιψυχιατρική, που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον David Cooper, συνήθως συνδέεται με την θεωρητική και πρακτική δραστηριότητα της ομάδας Άγγλων ψυχίατρων Ronald D. Laing, David Cooper και Aaron Esterson. Όμως ο Laing ο ίδιος ποτέ δεν αποκάλεσε έτσι το αντικείμενο της έρευνας με το οποίο ασχολήθηκε και για το οποίο αγωνίστηκε σ΄ όλη τη ζωή του. Κι όμως ο Laing θεωρείται ο πρώτος άνθρωπος της Αντιψυχιατρικής.

Ο Ronald D. Laing γεννήθηκε το 1927 στη Γλασκόβη, όπου και το 1951 τελείωσε τις σπουδές στην Ιατρική. Φοιτητής ακόμη άρχισε να συγκεντρώνει τις πρώτες του ψυχιατρικές εμπειρίες στο ψυχιατρείο της Γλασκόβης. Το 1957 ο Laing πιάνει δουλειά στη κλινική Tavistock και εκείνη την περίοδο μελετά τις Φροϋδικές και Νεοφροϋδικές έρευνες, που πραγματοποίησαν διάφοροι ψυχίατροι με υπαρξιακό-φαινομενολογικούς προσανατολισμούς: L. Binswanger, E. Minkowski, M. Boss. Όσον αφορά τους φιλόσοφους, η προσοχή του στράφηκε στον Ζαν Πολ Σαρτρ. Μελέτησε επίσης M. Heidegger και G. W. F. Hegel. Στις αρχές του 1960 έγινε διευθυντής της ψυχιατρικής κλινικής Langham στο Λονδίνο, και παρέμεινε σ’ αυτή τη θέση μέχρι το 1965.

Την ίδια περίοδο, μαζί με τον Cooper και τον Esterson, συμμετείχε σε μια μεγάλη ερεύνα του Tavistock Institute of Human Relations, στα πλαίσια της οποίας ασχολήθηκε με τις σχέσεις μέσα στις οικογένειες των σχιζοφρενών. Η περίοδος από το 1965-1970 απέκτησε το «στίγμα» της ίδρυσης και της λειτουργίας του Kingsley Hall, του πιο γνωστού αντιψυχιατρικού ιδρύματος στο οποίο ο Laing ήταν επικεφαλής. Το Kingsley Hall έκλεισε το 1970, και το καλοκαίρι  το 1971 ο Laing έφυγε στη Σρι Λανκα, όπου και αφοσιώθηκε στις βουδιστικές διδασκαλίες και το διαλογισμό κάτω από την επίβλεψη δασκάλου και ιερέα. Τα πιο γνωστά του βιβλία είναι Self and Others (1961), Divided Self (1957) και Sanity, Madness and Family (1964). Το 1964 έγραψε και το πιο σημαντικό του βιβλίο με τίτλο Τhe Politics of Experience. Σ’ αυτό παρουσίασε τις πιο ριζοσπαστικές του ιδέες και έθιξε την αποκαλυπτική υπόσταση της σχιζοφρενικής εμπειρίας.

Όταν ο Laing μιλάει για την ψυχική ασθένεια μιλάει πάντα για ψύχωση και τον ψυχωτικό τύπο ασθένειας, και όταν μιλάει για ψύχωση εννοεί πάντα την σχιζοφρένεια. Η νεύρωση και οι νευρωτικές ταραχές δεν ήταν ποτέ αντικείμενο της ενασχόλησης του καθώς και των υπόλοιπων αντιψυχίατρων. Για να καταλάβουμε τις θέσεις της αντιψυχιατρικής θεωρίας πρέπει να δούμε λίγο την ψυχιατρική της σύγχρονης εποχής. Ο τρελός της εποχής μας δεν μοιράζει πλέον την παρέα των διαφόρων κοινωνικών περιθωριακών, αλλά συνεχίζει και κουβαλάει το στίγμα του ηθικά ακάθαρτου, του λιγότερο άξιου, κάποιου που αξίζει να είναι βγαλμένος από την κοινωνική ζωή. Στον τρελό πλέον δεν αποδίδεται σχέση με τις «σκοτεινές δυνάμεις του κόσμου», όπως συνέβαινε πριν την Αναγέννηση, με την «παράλογη» αλήθεια του ανθρώπου, και με την ποιητική υπόσταση της αλήθειας.

Η «τραγική συνείδηση της τρέλας» (M. Foucault) υποχωρεί και φωλιάζει στη δημιουργία των προφητών της τέχνης (Νίτσε, Βαν Γκογκ Helderlin, Nerval κ.α.). Η τρέλα απλοποιείται και πτωχεύει χωρίς την κριτική της και χωρίς την τραγική της συνείδηση. Έτσι δεν μπορεί να είναι αναγνωρισμένη από την θετικιστική ψυχιατρική επιστήμη εκτός αν δεν είναι απομακρυσμένη από το οπτικό πεδίο των «σωφρόνων» ανθρώπων στο μέρος όπου ανήκει, στο άσυλο. Όμως, αναρωτιούνται οι αντιψυχίατροι, υπάρχει θέση στη ψυχιατρική για απολυτότητα, για θετικιστικό νου, για ένα αναλυτικό ορθολογισμό; Με άλλα λόγια το ερώτημα είναι αν μπορεί η ψυχιατρική να είναι θετική επιστήμη («natural science» Laing, The Politics of Experience) και ανάλογα να μην υποτάσσεται στους κανόνες που ισχύουν στις θετικές επιστήμες;

Ο άνθρωπος, αυτό «ον στον κόσμο», είναι το μοναδικό αντικείμενο που ενδιαφέρει την ψυχιατρική, άρα στην ψυχιατρική δεν υπάρχει χώρος για θετικιστικό αλλά για διαλεκτικό νου. Για να δείξουν μέχρι πιο βαθμό η ψυχιατρική πράξη είναι σε υπηρεσία του θετικιστικού νου, οι αντιψυχίατροι συνήθως θυμίζουν την «πραγματική φύση» αυτής της πράξης, την φύση της νοσογραφίας και της θεραπείας σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα: «Η νοσογραφία υπερασπίζει την θέση ότι ο άρρωστος έχει την αρρώστια σαν κάποιο εξωχρονικό επίθετο που κολλάει πάνω στο άτομό του, σαν κάτι δεδομένο. Η αρρώστια ως ολικότητα καλύπτει την προσωπική ψυχολογική πραγματικότητα και ο άρρωστος εξαφανίζεται ‘’πίσω’’ από την αρρώστια. Τα νοσογραφικά συμπτώματα και στοιχεία δεν είναι κάτι αυθεντικό αλλά είναι δεδομένα μίας γενικής παθολογικής εικόνας πίσω από την οποία κάποιος άστοχα θα ψάξει για ένα προσωπικό σχέδιο γνωρίζοντας ότι το κάθε άτομο έχει διαφορετικό τρόπο έκφρασης του προσωπικού πόνου,. Ο ψυχίατρος είναι εκείνος που, σύμφωνα με τις επιταγές της κοινωνίας, απομονώνει για δεύτερη φορά τον τρελό (πρώτη φορά το κάνουν οι συγγενείς) με το που τον τοποθετεί εκτός ύπαρξης, εκτός χρόνου, με το που τον βουτάει στην ακίνητη ανωνυμία των νοσογραφικών του περιγράφων» (J. Hochmann, Pour Une Psychiatrie Communitaire).

Το ψυχιατρικό ίδρυμα, το άσυλο, κατά τη φύση της εσωτερικής του δομής –ηθικής και φυσικής– αποκαλύπτει ξεκάθαρα την ανάγκη να απομονώνει τον τρελό από την κοινωνία και να χωρίζει αυστηρά την τρέλα και την κοινωνία, το παθολογικό και το κοινωνικό. Στο βιβλίο του The Divided Self (O Διχασμένος Εαυτός) ο Laing δείχνει πως υπάρχει ένα φυσιολογικό πέρασμα από την υγιής σχιζοειδή μορφή ύπαρξης προς την ψυχωτική μορφή ύπαρξης του «όντος μέσα στο κόσμο». Τη σχιζοειδή μορφή ύπαρξης διακοσμεί μια κατάσταση οντολογικής ανασφάλειας. Το χαμηλό επίπεδο της ασφάλειας κάνει το σχιζοειδές άτομο να νιώθει ότι απειλείται και από τις απλές καθημερινές καταστάσεις στη ζωή, έτσι ώστε να βρίσκεται σε μια μόνιμη προσπάθεια να προστατευτεί από τον κόσμο «γεμάτο απειλές». Μια «υγιής μορφή σχιζοειδούς ύπαρξης», σύμφωνα με τον Laing, μετατρέπεται σε ψυχωτική όταν το άτομο μέσα στην αυτοπροστασία και στην προσπάθεια του να οικοδομήσει τους φράχτες προς τον εξωτερικό κόσμο φτάνει στο σημείο να χάσει τη σχέση με άλλους ανθρώπους: «χάνει τη ζωτική επαφή με το κόσμο» (Minkowski) και γίνεται το μοναδικό αντικείμενο του εαυτού του.

Για τον Laing η ψύχωση έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά: Πρώτον την διαταραχή και αποξένωση του ατόμου και δεύτερον έχει ένα ατομικό στίγμα: η γέννηση της και η διάρκεια της έχουν να κάνουν αποκλειστικά με την προσωπική ύπαρξη. Οι οικογένειες των σχιζοφρενών είναι γεμάτες από αντιφάσεις: αλλά είναι δύσκολο να ειπωθεί, ποια είναι τα δεδομένα που δημιουργούν και διατηρούν αυτές τις αντιφάσεις. Βασική όψη της αντίφασης σε οικογένεια του σχιζοφρενή είναι η λεγόμενη «παράλογη επικοινωνία» ή «διπλός δεσμός» (Sanity, Madness and the Family, R. D. Laing – A. Esterson). Για τον Laing η σχιζοφρένεια ως κατάσταση είναι ανύπαρκτη! Ο χαρακτηρισμός όμως είναι μια κοινωνική πράξη και ως αποτέλεσμα της κοινωνικής συνταγής που λογικοποιεί ένα σύνολο κοινωνικών ενεργειών με τις οποίες ένας άνθρωπος ταξινομείται από άλλους, που έχουν «νομική έγκριση, ιατρική εξουσιοδότηση και ηθική υποχρέωση» να αναλάβουν κάτι τέτοιο. Και ταξινομείται ως «τρελός».

Τελειώνοντας παραθέτω τα λόγια του Δρ. Στέβαν Βλάικοβιτς με τα οποία προλόγισε το βιβλίο Η Δυναμική του Ασυνείδητου του Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ: «Η συνείδηση μας είναι τόσο νέα και αδύναμη –άλλωστε είναι το νεότερο αποτέλεσμα της φυσικής εξέλιξης– που έχει την τάση να κλίνεται εύκολα πίσω από τα στιγμιαία κατορθώματα της, χωρίς να επιτρέπει στα ασυνείδητα ορμέμφυτα την ελεύθερη πρόσβαση. Όμως η συνείδηση, αν δεν το πληρώσει αυτό με νεύρωση (για αυτό το λόγο σήμερα οι περισσότεροι άνθρωποι το λιγότερο είναι νευρωτικοί) τότε κάτω από την επίδραση των εξωτερικών, δηλαδή κοινωνικών παραγόντων η συνείδηση κρατιέται επιφανειακά υγιής αλλά χωμένη στο καβούκι της, παγωμένη και στείρα. Χωρίς τα ορμέμφυτα και η πιο συνειδητή τελειότητα λειτουργεί στριφογυρίζοντας μέσα σε ένα φαύλο κύκλο. Γι’ αυτό το λόγο, αν το δούμε πιο γενικά, ένας διαισθητικός άνθρωπος θα βρει τον ‘’ήρωα’’ στην μικροπρεπή ακρίβεια που την περιφρονεί, και ο πιο ευφυής στοχαστής θα βρει την πηγή της δημιουργίας του στην τρέλα του, αν δεν την φοβάται».

ΑΡΓΗ ΣΑΝ ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟ ΠΡΩΙΝΟ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΜΑΡΙΝΑΣ

Δεν ξέρω πως μπορεί να αισθανθεί ένας «παράφρονας» βλέποντας τους «σώφρονες» από την άλλη μεριά της «κόκκινης γραμμής» των διανοητικών συνόρων που τους χωρίζουν. Όταν μάλιστα έχει την συνείδηση πως οι άλλοι τον θεωρούν τρελό και αυτός δεν το πιστεύει για τον εαυτό του, γιατί τη στιγμή που το σκέφτεται δεν είναι τρελός, αλλά τη στιγμή που περνάει τη κρίση, δεν μπορεί να σκεφτεί λογικά, άρα πάλι δεν την έχει την συνείδηση της τρέλας… Τι σημαίνει όταν λένε οι άλλοι ότι είσαι τρελός, όταν σε κλίνουν σε ένα άσυλο ή σε μια ειδική κλινική, κοινώς τρελοκομείο, όταν σου δίνουν φάρμακα και από ‘κει και πέρα έχεις αυτή την ετικέτα από την οποία δεν μπορείς εύκολα να απαλλαγείς;

Έχω όμως κάποια εμπειρία, ας πούμε, από πρώτο χέρι. Πρόκειται για ένα αγαπημένο μου πρόσωπο, που άρχισε να παρουσιάζει συμπτώματα ψυχοπαθολογίας. Η ιστορία αυτή άρχισε πριν από περίπου 20 χρόνια, την δεκαετία του 1980, στο Βελιγράδι όπου τότε ζούσα και σπούδαζα.

Εντελώς απροετοίμαστη βρέθηκα αντιμέτωπη με κάτι που ονομάστηκε από τους ειδικούς «νεανική σχιζοφρένεια», μια από τις αρρώστιες της εποχής μας. Ένα πολύ αγαπημένο μου άτομο, μια 20χρονη κοπέλα, τρελάθηκε. Θα την ονομάσω Μαρίνα. Η Μαρίνα λοιπόν ήταν ένα κορίτσι από το οποίο όλοι περίμεναν να κάνει κάτι πολύ ξεχωριστό στη ζωή της, να πετύχει, γιατί ήδη ήταν κάτι πολύ ξεχωριστό. Κανείς δεν περίμενε πως η Μαρίνα θα μπορούσε να τρελαθεί. Εκείνη την εποχή όπου τα πάντα επιτρεπόταν (με την καλή έννοια) όπου υπήρχε σχετικά μεγάλη ελευθερία και ο καθένας «πουλούσε τρέλα», κανείς δεν μπορούσε να υποψιαστεί την είσοδο της πραγματικής τρέλας στο μυαλό ενός πανέμορφου και ταλαντούχου κοριτσιού.

Εκτός από την καταπληκτική ομορφιά που διέθετε, πάντα μου θύμιζε το παραμύθι για τρεις αδελφές από τις οποίες η πιο μικρή ήταν η πιο όμορφη, ταλαντούχα, είχε απόλυτο αυτί, χόρευε καταπληκτικά μπαλέτο. Τελικά αποφάσισε να γίνει ηθοποιός και γράφτηκε σε σχολή δραματικής τέχνης. Έγραφε καταπληκτικά ποιήματα και αυτό είναι το μόνο πράγμα που κάνει και σήμερα φτιάχνοντας που και που κάτι πραγματικά μαργαριτάρια, όχι για να κατασκευάσει ένα «κολιέ» που θα το πουλήσει έπειτα, αλλά το κάνει από ανάγκη για να βγάλει από μέσα της, όπως κάνουν και τα όστρακα, κάποιο κόκκο άμμου που την ενοχλεί…

Τη Μαρίνα λοιπόν ένα χειμωνιάτικο πρωί, πριν από σχεδόν είκοσι χρόνια, τη μάζεψε από το δρόμο ένας αστυνομικός και την έφερε σπίτι μετά από την τριήμερη περιοδεία που κανένας δεν ήξερε που βρισκόταν. Αυτό ήταν το τελευταίο γεγονός σε μια αλυσίδα γεγονότων που αποδείχτηκαν συμπτώματα τρέλας. Είχε ήδη κουρευτεί μόνη της πολύ κοντά και με «τρύπες», πήγε στο δάσος και πέρασε εκεί τρεις μέρες. Κρυβόταν από τους ανθρώπους και αεροπλάνα, έπινε νερό από το χώμα και το πρόσωπο της ήταν λασπωμένο. Ταυτίστηκε με το ελάφι, ίσως γιατί είχε μάτια ελαφιού…

Όταν τελικά αποφάσισε να συμμαζευτεί και να «γυρίσει» πίσω στον κόσμο, θυμήθηκε ότι έχει να πάει στο κέντρο να κάνει κάποιες γραφειοκρατικές δουλείες σχετικά με τη σχολή της. Όμως εκεί την πήρε χαμπάρι ένας αστυνομικός και την έφερε σπίτι. Το όνομα και την διεύθυνση της δεν τα είχε ξεχάσει. Ήταν ολοκόκκινη στο πρόσωπο σαν να είχε πυρετό, όμως δεν είχε. Οι κόρες των ματιών της ήταν ανοιχτές σαν να είχε πάρει LSD. Όμως δεν είχε πάρει τίποτα. Έκανε μπάνιο με παγωμένο νερό, πέταξε όλα τα έπιπλα από το δωμάτιο της, κοιμήθηκε στους -15 C με ανοιχτό παράθυρο… Οι ειδικοί είπαν ότι πρέπει οπωσδήποτε να πάει στο νοσοκομείο γιατί βρίσκεται σε κατάσταση ψύχωσης και κατατονίας. Στην είσοδο του νοσοκομείου ικέτευε με τα μάτια ελαφιού να μην την αφήσουμε στα θηρία…

«Ο σχιζοφρενής είναι ένας άνθρωπος που έχει περίεργες εμπειρίες και ενεργεί με περίεργο τρόπο, κατά την άποψη των συγγενών του, συνήθως, και τη δικιά μας… Ο ψυχίατρος, παίρνοντας την κλινική στάση απέναντι στο υπό διάγνωση πρόσωπο, το οποίο ήδη βλέπει και ακούει σαν ασθενή, βρίσκεται πολύ κοντά στην πεποίθηση πως έχει απέναντι του το ‘’γεγονός’’ της σχιζοφρένειας» (R. D. Laing).

Την επόμενη μέρα ήρθαν οι γονείς της για να τη δουν, αναστατωμένοι αλλά και  με μία αίσθηση ότι πρέπει οπωσδήποτε κάπου να απολογηθούν και σαν να περίμεναν από τον γιατρό –τον απόλυτο εξουσιαστή των ασθενών– να τους επιβεβαιώσει ότι δεν φταίνε εκείνοι, αφού της έδωσαν τα πάντα, έκαναν ότι μπόρεσαν… Ήρθαν λοιπόν με πολλές τύψεις και με ένα ερώτημα καρφωμένο στη συνείδηση ο καθένας τους: «Μήπως φταίω εγώ; Που έκανα το λάθος;»

Την βρήκαν δεμένη στο κρεβάτι, χωρίς ένα δόντι, μελανιασμένη από τον αγώνα που έδωσε με τα «θηρία» (νοσοκόμοι ειδικοί στις περιπτώσεις). Ήταν ήρεμη, κοιτούσε με ένα θολό βλέμμα, ναρκωμένη από τα δυνατά φάρμακα, υπάκουη… Η Μαρίνα δεν είχε την τύχη να κάνει ένα σύντομο ταξίδι στο εσωτερικό της διάστημα. Η πορεία της κράτησε 20 χρόνια και συνεχίζει και σήμερα. Έχει μπει πολλές φορές στο ψυχιατρείο, έχει δοκιμάσει πολλές θεραπείες. Έπαιρνε τα φάρμακα, σταματούσε τα φάρμακα, ξανά «κρίση», ξανάμπαινε μέσα. Τώρα έχει περίπου δύο χρόνια που παίρνει τα φάρμακα ανελλιπώς, όχι επειδή πιστεύει σε τελική αποκατάσταση της ψυχικής της υγείας, αλλά επειδή φοβάται να μη ξανά μπει μέσα. Τις περισσότερες ώρες τις ζωής της περνάει μέσα στο δωμάτιο της, πίνει φάρμακα τακτικά, τρώει αρκετά, έβαλε πολλά κιλά, χάλασαν τα δόντια της από τα φάρμακα, προμηθεύτηκε μία μασέλα για «να μην φοβίζει τα παιδιά στο δρόμο» λέει. Τελευταία παρουσίασε και σάκχαρο στο αίμα…

«Με τα φάρμακα αισθάνομαι σαν τον δίσκο που γυρίζει 33 στροφές αντί 45. Έτσι, εκείνοι που βιάζονται μου φαίνονται λίγο αστείοι, όταν τους βλέπω πως αφήνουν πίσω τους ένα σωρό σκουπίδια, τα σκυλιά που δεν δαμάζονται… Έναν χρόνο που έγινε και ο δικός μου, παρόλο που δεν μου αρέσει. Ο χρόνος της βραδύτητας! Κάποτε ήμουν η πιο γρήγορη σ’ όλα, και τώρα είμαι αργή σαν το κυριακάτικο πρωί: IameasylikeaSundaymorning» (Απόσπασμα από ένα γράμμα της Μαρίνας).

“…μα δε μασάω, ούτε και καταπίνω χάπια
σκατοκουφάλες γιατροί, αφήστε ρε τα σάπια!”
[βαβυλώνα – δωμάτιο με θέα]

Όπως αποδείχτηκε αργότερα, φυσικά και δεν ήταν “μια ανίατη διαταραχή του εγκεφάλου σε βιολογικό επίπεδο” αυτό που μου συνέβη τότε, το Νοέμβρη του 2011. Ήταν απλά μια έντονη ψυχική/υπαρξιακή κρίση. Στους βάρβαρους καιρούς που ζούμε, όλοι οι άνθρωποι που δεν είναι αναίσθητοι μπορεί να το πάθουν. Ήταν που απλά είχα την ατυχία να χάσω τον σύντροφό μου σε ατύχημα το περασμένο καλοκαίρι και καθώς η ψυχή μου δε μπορούσε να αντέξει τον πόνο, βυθιζόμουν όλο και περισσότερο μέσα της. Εγώ το ήξερα ότι είμαι δυνατή και θα έβγαινα ακόμα δυνατότερη μετά απ’ αυτό. Όπως και έγινε, τελικά. Αυτοί όμως , οι “ειδικοί” και “προστάτες”, το είδαν αλλιώς στην πορεία. Δεν μπορούσα να φανταστώ ότι αυτό το μονοπάτι θα με οδηγούσε (με τη βία και παρά τη θέλησή μου) στα δίχτυα της -άκρως αρρωστημένης- ψυχιατρικής μαφίας.

Φταίει που έκανα τη μαλακία να γυρίσω στο πατρικό μου καθώς φοβόμουν ότι με παρακολουθούν (πολλοί μπάτσοι και άλλοι περίεργοι στους δρόμους εκείνες τις μέρες…). Φταίει πως είπα στους γονείς μου ότι φοβάμαι να βγω. Στέρηση εξόδου λοιπόν πρώτα από αυτούς, γιατί “έξω παραμονεύει ο κίνδυνος” και “ο κόσμος έχει γεμίσει αλήτες”. Να ‘ναι καλά τα ΜΜΕ που πλάθουν τόσο μα τόσο περίτεχνα τις συνειδήσεις της κάθε μικροαστικής οικογένειας!
Φταίει που άρχισα να καταστρέφω και να καίω σκληρούς δίσκους, λεφτά, ταυτότητες και λοιπά έγγραφα. Φταίει που άρχισα να βγάζω μανιωδώς τις ιδέες μου στους τοίχους του σπιτιού. Φταίει που σταμάτησα να κοιμάμαι. Ένιωθα πάρα πολλά και η σκέψη μου έτρεχε με την ταχύτητα του φωτός. Δεν ήταν πάντα μια ευχάριστη κατάσταση. Ήμουν σίγουρη ότι με παρακολουθούν μέσα από ηλεκτρονικές συσκευές και θέλουν να με εξοντώσουν. Παντού υπήρχαν σημάδια για τον επικείμενο θάνατο μου και την καταστροφή του κόσμου. Μες την απόγνωσή μου αναζήτησα το θεό. Εκεί να δεις γέλιο… Δεν είναι δύσκολο να φτιάξεις το θεό με το μυαλό σου. Το μόνο που χρειάζεσαι είναι μια δόση τρελής φαντασίας και μια δόση φόβου. Εγώ είχα μπόλικο και από τα δύο εκείνο τον καιρό…
Καθώς είχα το ακούραστο μάτι του μεγάλου αδελφού-θεού να διαβάζει τις σκέψεις μου 24 ώρες το 24ωρο νόμιζα ότι ζούσα τους χειρότερους εφιάλτες μου. Όμως δεν είχα δει ακόμα τίποτα…

Θα μπορούσα να γράψω πολλά για αυτήν κρίση που πέρασα και πόσο με βοήθησε τελικά να ανοίξω νέες πύλες αντίληψης και να έρθω συνειδητά σε επαφή με πράγματα που δεν ήξερα ότι υπήρχαν μέσα μου: κατάλοιπα του παρελθόντος που με παρασιτούσαν χρόνια, φόβους και βαθύτερες επιθυμίες. Αλλά δεν είναι αυτός ο σκοπός μου στο παρών κείμενο. Θέλω όμως να πω ότι αυτή η εμπειρία που για μένα ήταν ένα μεγάλο μάθημα ζωής -ίσως το μεγαλύτερο- και την εκλαμβάνω ως δώρο της φύσης γιατί μου φανέρωσε πολλούς κρυμμένους κόσμους, οι άλλοι, οι “ειδικοί” την ερμηνεύσανε με τον δικό τους τρόπο, εκμεταλλευόμενοι πάντα την -κρυμμένη πίσω από τη μάσκα της αντικειμενικής αλήθειας που υποτίθεται ότι εκπροσωπούν- εξουσία που ασκεί ο δογματισμός της σύγχρονης επιστήμης. Μιας επιστήμης άπληστης, τεχνοκρατικής, που βαδίζει χέρι με χέρι με τον καπιταλισμό και τα κρατικά μέσα ελέγχου και καταστολής και που ασφαλώς δεν εξυπηρετεί ούτε τη γνώση ούτε τον άνθρωπο, αλλά συμφέροντα και σκοπιμότητες.

Αυτοί λοιπόν οι “ειδικοί”, οι ψυχίατροι, διέγνωσαν ότι πάσχω από μία σοβαρή και πολύ επικίνδυνη ασθένεια του εγκεφάλου, με εξίσου τρομακτικό όνομα που παραπέμπει σε μανιακούς δολοφόνους: “σχιζοφρένεια παρανοϊκού τύπου”. Η αλήθεια είναι ότι δεν υφίσταται καμία αντικειμενική μέθοδος διάγνωσης στην ψυχιατρική “επιστήμη”, δεν υπάρχει κανένα τεστ “τρέλας” (όπως υπάρχουν εξετάσεις για τις πραγματικές ασθένειες του σώματος), παρόλα αυτά η επίσημη διάγνωση γίνεται, και μόνο από την κρίση των γιατρών στα λίγα πρώτα λεπτά που θα σε κοιτάξουν! (Η “βίβλος” των ψυχιάτρων είναι τα διαγνωστικά εγχειρίδια DSM και ICD, τα οποία έχουν συνταχθεί από ψυχιάτρους σε συνεργασία με τις φαρμακοβιομηχανίες και περιλαμβάνουν εκατοντάδες “ψυχικές διαταραχές”. Ακόμα και η ντροπαλοσύνη υπάρχει εκεί μέσα με το πιασάρικο όνομα “κοινωνική φοβία”. Η “βίβλος” εμπλουτίζεται συνεχώς με νέες “διαταραχές” μέχρι να μας βγάλουν όλους “ψυχοπαθείς που χρειάζονται θεραπεία”. Ήδη στις ΗΠΑ στιγματίζουν με διαγνώσεις και μπουκώνουν με ψυχοφάρμακα τα παιδιά που είναι ζωηρά, ανυπάκουα ή αφηρημένα) Τέλος πάντων… το χειρότερο είναι ότι αυτή η τελείως αυθαίρετη διάγνωση σε κυνηγάει μια ζωή, ο φάκελος σου φυλάσσεται στο αρχείο του νοσοκομείου και δεν καταστρέφεται ποτέ, και η σχιζοφρένεια θεωρείται ανίατη ασθένεια! Αυτό σημαίνει ότι μπορείς να καταλήξεις πολύ εύκολα σε οποιαδήποτε στιγμή της ζωής σου και πάλι στο τρελάδικο και τα ψυχοφάρμακα (φτάνει μια καταγγελία από συγγενείς ή γείτονες). Ακόμη και αν δεν παρουσιάζεις κανένα σύμπτωμα, οι γιατροί θεωρούν ότι ο εγκέφαλός σου κουβαλάει πάντα την διαταραχή και απλά δεν εκδηλώνεται. Συμπέρασμα: Αν είχες την ατυχία να σου φορέσουν την ταμπέλα του “επικίνδυνου σχιζοφρενή” ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ θα την φοράς μέχρι να πεθάνεις…

Και λέω με το νόμο γιατί σε σέρνουν κανονικά για ακούσια νοσηλεία στο τρελάδικο με εισαγγελική εντολή. Και δεν έχεις κανένα δικαίωμα σε αυτήν την περίπτωση να υπερασπιστείς τον εαυτό σου με κανέναν τρόπο. Από την στιγμή που θα βγει το ένταλμα και περάσεις την πόρτα του ψυχιατρείου πρέπει να ξεχάσεις τι θα πει ανθρώπινα δικαιώματα.

Ο πραγματικός εφιάλτης λοιπόν άρχισε μια νύχτα, όταν ο πατέρας μου, αφού έκανε ένα τηλεφώνημα, με έπιασε ξαφνικά και με καθήλωσε στο έδαφος κρατώντας μου τα χέρια πίσω. Εγώ χτυπιόμουν και τον ρωτούσα κλαίγοντας “γιατί μπαμπά μου το κάνεις αυτό?” αλλά αυτός δεν μου έλεγε τι συμβαίνει. Σε λίγη ώρα είχαν φτάσει δυο μπάτσοι στο σπίτι και με πήραν χωρίς δεύτερη κουβέντα, μαζί με τους γονείς μου, για να με πάνε στο νοσοκομείο. Ένιωθα ότι το τέλος μου είναι κοντά. Με είχε πιάσει πανικός και ήθελα να το σκάσω.
Στο νοσοκομείο (ΠΑΓΝΗ), με βάλανε σε ένα γραφείο με μια ψυχίατρο-ανακρίτρια να με ρωτάει διάφορα και να γράφει αναφορά σε ένα επίσημο χαρτί. Μου είπε ότι έπρεπε να μείνω στο νοσοκομείο το βράδυ. Μου έδωσε ένα χάπι και χωρίς να μου λέει τι είναι επέμενε να το πάρω. Το έβαλα στο στόμα μου αλλά το έφτυσα αμέσως. Μετά πήρα το χαρτί που έγραφε, το τσαλάκωσα και έτρεξα στην πόρτα. Εκλιπαρούσα τον κόσμο για βοήθεια αλλά κανείς δεν έδινε σημασία.
Με πιάσανε οι γονείς μου και με οδήγησαν συρτή στη ψυχιατρική μονάδα “βραχείας νοσηλείας”. Εκεί μου δώσανε με το ζόρι ένα χάπι και ‘γω το ξανάφτυσα και το ‘βαλα στα πόδια. Έτρεχα στους διαδρόμους αλλά δεν ήξερα προς τα που είναι η έξοδος.
Με ξανάπιασαν όμως και αυτή τη φορά με οδήγησαν στα “οξέα περιστατικά”. Μόλις πέρασα την πόρτα αυτής της μονάδας, η οποία άνοιγε με κωδικό ασφαλείας, ήξερα ότι “εδώ είναι φυλακή”. Με βάλανε να καθίσω σε μια καρέκλα στο δωμάτιο των νοσηλευτών. Είχα απέναντι μου τρία άγνωστα άτομα που με κοίταζαν λες και είμαι κάτι το αξιοπερίεργο και γελούσαν, την ίδια στιγμή που κάποιοι άλλοι μου αφαιρούσαν σε χρόνο ντε-τε τα κοσμήματα και τα κορδόνια των παπουτσιών. Όλα γίνονταν τόσο γρήγορα και κανείς δε μου έλεγε για πιο λόγο βρίσκομαι εκεί και γιατί συμβαίνει ότι συμβαίνει.
Μου ‘δώσαν κι άλλο χάπι. Εγώ αρνήθηκα να το πάρω και έκανα να σηκωθώ. Τότε με έπιασαν δύο νοσηλευτές και με πήγαν σε ένα άδειο δωμάτιο με βαριές πόρτες, την απομόνωση. Εκεί αφού με καθήλωσαν στο έδαφος, μου κατέβασαν το παντελόνι και μου καθίσαν μια ένεση. Με άφησαν εκεί κλειδωμένη για το υπόλοιπο της νύχτας, ενώ με παρακολουθούσαν μέσα από τις δύο(!) κάμερες που είχε το δωμάτιο. Κουλουριάστηκα σε μια γωνιά και σοκαρισμένη έκλαιγα ασταμάτητα, μέχρι που άρχισαν να δρουν τα ισχυρά ηρεμιστικά της ένεσης και κοιμήθηκα.

Όσο είσαι στο ψυχιατρείο κανείς δε σου λέει τι έχεις και γιατί βρίσκεσαι εκεί, ούτε πόσο καιρό θα κάτσεις μέσα. Εγώ έμαθα για τη “διάγνωση” που μου κάνανε μετά που πήρα εξιτήριο.

Η εικόνα που βλέπει κανείς μέσα στο ψυχιατρείο είναι τραγική. Ανθρώπους όλων των ηλικιών, από παιδάκια μέχρι γέρους, να σέρνονται στους διαδρόμους. Άλλοι κοιτούν στο κενό, άλλοι καπνίζουν ασταμάτητα, άλλοι μιλούν μόνοι τους και άλλοι κείτονται όλη μέρα στο κρεβάτι. Σε άλλους τους τρέχουν τα σάλια, σε άλλους τους τρέμουν τα χέρια. Οι περισσότεροι δεν μιλούν καθόλου, άλλοι φαίνεται να λένε ασυναρτησίες. Κανείς δεν ξέρει τι κόλαση περνά ο καθένας από αυτούς μέσα του. Κι ούτε ενδιαφέρεται να μάθει. Το μόνο που κάνουν οι νοσηλευτές είναι να δίνουν τα χάπια και να σιγουρευτούν ότι τα έχεις καταπιεί (έπρεπε να ανοίγω κάθε φορά το στόμα μου και να με ελέγχουν), να παίρνουν την πίεση του κάθε ασθενή δυο φορές τη μέρα, να παρακολουθούν τι παίζει στους θαλάμους από το κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης με τις κάμερες, να συμπληρώνουν τους φακέλους των ασθενών και ένα τετράδιο που έγραφε απέξω “λογοδοσία οξέων” (πολύ ψαρωτικό – στην αρχή νόμιζα ότι είναι όλοι τους ασφαλίτες) και να απειλούν τους ασθενείς με ενέσεις, καθηλώσεις και απομόνωση όποτε κάποιος αρνείται να ακολουθήσει τις εντολές τους ή έχει “υπερδιέγερση”. Τα “θεραπευτικά” αυτά μέσα δε διστάζουν καθόλου να τα εφαρμόσουν στην πράξη.

Θυμάμαι χαρακτηριστικά μια φορά που είχαν κλείσει μια γιαγιά στην απομόνωση. Η καημένη φώναζε “βγάλτε με από δω, θα πεθάνω!”. Δεν άντεχα και πήγα να της ανοίξω το σύρτη. Με κατάλαβαν όμως και με πήγαν δια της βίας στο κρεβάτι μου. Μια νοσοκόμα έφερε τους ιμάντες και με δέσανε στο κρεβάτι, χέρια και πόδια. Καθώς με δένανε τους έβριζα και η νοσοκόμα θεώρησε ότι το πιο σωστό είναι να μου χώσει ένα μαξιλάρι στα μούτρα και να το πιέσει για να με κάνει να σκάσω. Με αφήσανε δεμένη για το υπόλοιπο της νύχτας μέχρι το πρωί. Αναγκάστηκα να ουρήσω στο κρεβάτι.
‘Ενα βράδυ που ήμουν ταραγμένη και ανήσυχη με ‘βάλαν σε ένα γραφείο με μια γιατρό, μια νοσοκόμα και μια μαθητευόμενη. Με κοιτούσαν όλες τους με κάτι φάτσες μεταξύ οίκτου και αηδίας. Η γιατρός με ρώτησε αυστηρά τι συμβαίνει και ‘γω της είπα κάτι σαν “ξέρεις… η αληθινή ελευθερία δεν πωλείται”. Τότε η νοσοκόμα μου έδωσε κάτι χάπια. Εγώ αρνήθηκα να τα πάρω και ακολούθησε το γνωστό τελετουργικό: ένεση-απομόνωση μέχρι το πρωί. Θυμάμαι ότι εκείνη τη φορά χτυπούσα το κεφάλι μου στον τοίχο ίσως και μισή ώρα (ήθελα να τους δείξω ότι μπορώ να κάνω κακό στον εαυτό μου αν το ήθελα) και κάποια στιγμή αναγκάστηκα να ουρήσω στο πάτωμα. Σίγουρα με παρακολουθούσαν από τις κάμερες (πάντα ήταν κάποιος μπροστά στην οθόνη) αλλά δεν έκαναν τίποτα.
Ήταν και μια γιαγιά στο θάλαμο τελείως ανήμπορη που την είχαν δεμένη στο κρεβάτι για μέρες.
Ήταν και μια γαλλιδούλα που τα ‘χε τελείως χαμένα. Κανείς από τους νοσηλευτές δε μιλούσε γαλλικά. Τη δένανε την καημένη συνέχεια και την έκλειναν μέρα παρά μέρα στην απομόνωση.
Αυτό που μου είχε κάνει ιδιαίτερη εντύπωση στον ένα μήνα που έκατσα εκεί μέσα ήταν ότι ποτέ δεν είδα να χρησιμοποιούν αυτά τα βίαια κατασταλτικά μέσα σε κάποιον άντρα, παρόλο που συχνά κάποιοι ήταν επιθετικοί απέναντι σε άλλους ασθενείς.
Μια φορά ένας μεσήλικας με είχε στριμώξει και με πασπάτευε (εγώ ήμουν τελείως άβουλο ον από τα φάρμακα) και παρόλο που ήταν ένας νοσηλευτής μπροστά και είδε την φάση δεν του είπε τίποτα.
Επίσης όταν έκανα μπάνιο έπρεπε να έχω ανοιχτή την πόρτα και μπαίνανε μέσα οι νοσηλευτές και κοιτούσαν. Μετά μου δίνανε να φοράω κάτι άθλια ρούχα και ήμουν σαν τον παλιάτσο.
Μιλάμε για πλήρη εξαθλίωση και εκμηδενισμό του ατόμου. Οποιοσδήποτε και να έμπαινε εκεί μέσα, και τρελός να μην ήταν σίγουρα θα κατέληγε τρελός.
Αυλή δεν υπήρχε. Μόνο ένας μικρός εξωτερικός χώρος τον οποίο μας ανοίγανε κάθε 2 βδομάδες για λίγα λεπτά, έτσι για να μη λένε ότι μας έχουν συνέχεια κλεισμένους μέσα.
Δεν έχω μπει ποτέ στη φυλακή, αλλά αυτό το μέρος δε διέφερε και πολύ. Τουλάχιστον στην φυλακή δεν μπορούν να εξουδετερώσουν τη σκέψη και τα συναισθήματα ούτε μπορούν να διαταράξουν τη φυσιολογική λειτουργία του σώματος με τον ύπουλο τρόπο που το κάνουν στα ψυχιατρεία.

Έχετε αναρωτηθεί ποτέ γιατί οι ψυχοπαθείς μοιάζουν να κινούνται σαν ζόμπι και κάνουν περίεργες κινήσεις? Ε λοιπόν είναι γιατί λειτουργούν -κυριολεκτικά- μόνο με το μισό τους εγκέφαλο, λόγω του κοκταίηλ ψυχοφαρμάκων που αναγκάζονται να παίρνουν καθημερινά. Τα λεγόμενα αντιψυχωσικά φάρμακα που χρησιμοποιούνται για τη “θεραπεία” κάποιων ψυχικών διαταραχών είναι χημικές ουσίες που στοχεύουν στους υποδοχείς της ντοπαμίνης στον εγκέφαλο και αναστέλλουν τη δράση τους (οι ψυχίατροι πιστεύουν -χωρίς να έχουν βέβαιες αποδείξεις- ότι οι ψυχωσικές διαταραχές οφείλονται σε υπερβολική “κίνηση” της ντοπαμίνης σε κάποιες περιοχές του εγκεφάλου – μια εντελώς μηχανιστική θεώρηση της ψυχής και του νου, άλλα έτσι έχουν μάθει να σκέφτονται αυτοί οι άψυχοι άνθρωποι…). Στην πραγματικότητα, αυτές οι ουσίες που χορηγούνται στα ανυποψίαστα θύματα μπλοκάρουν επιπλέον και άλλους νευροδιαβιβαστές του εγκεφάλου, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται πάρα πολύ έντονα ψυχοσωματικά προβλήματα κατά τη χρήση τους. Δεν είναι τυχαίο που τα αντιψυχωσικά χαρακτηρίζονται σαν “χημική λοβοτομή” – αυτό ακριβώς είναι.

Μετά από πολλές δοκιμές, η τελική μου “θεραπεία” αποτελούνταν από τρία φάρμακα: δύο αντιψυχωσικά (Λεπονέξ, Σολιάν) και ένα αντικαταθλιπτικό (Εσιταλοπράμη). 7 μήνες έπαιρνα τα χάπια. 7 κενοί βασανιστικοί μήνες κλεισμένη, πρώτα στο ψυχιατρείο και μετά στο πατρικό σπίτι. Ο γιατρός είχε πει ότι η θεραπεία θα διαρκέσει τουλάχιστον 3 χρόνια. Αυτό βέβαια μόνο θεραπεία δεν ήταν. Ήταν ένα καθημερινό ταξίδι στην κόλαση: Ένιωθα ότι μου έχουν γαμήσει το μυαλό, ότι έχουν βιάσει το βαθύτερο είναι μου. Δεν είχα ψυχή, ήμουν μόνο ένα άδειο κουφάρι που σερνόταν. Έψαχνα να βρω το λευτεράκι μέσα μου, κι όσο κι αν έψαχνα, λευτεράκι δεν έβρισκα. Είχα πάντα μια κενή έκφραση στο πρόσωπο και δεν ένιωθα κανένα συναίσθημα, ούτε χαρά, ούτε λύπη, τίποτα. Μόνο καμιά φορά όταν άκουγα τους άλλους να γελούν ένιωθα μίσος και άρρωστη ζήλια, αισθήματα τα οποία δεν είχα ξανανιώσει ποτέ πριν στη ζωή μου. Κάθε τι ανθρώπινο μέσα μου είχε πεθάνει. Πολλές φορές φαντασιωνόμουν ότι πέφτω από την ταράτσα του σπιτιού. Άλλες φορές κλεινόμουν στο μπάνιο και σκεφτόμουν πιο χημικό καθαριστικό να πιω για να πεθάνω. Μια άλλη φορά κρατούσα επί μισή ώρα ένα μαχαίρι μπροστά στη κοιλιά μου και σκεφτόμουν “το χώνω, δε το χώνω…” (αργότερα έμαθα ότι οι αυτοκτονικές τάσεις οφείλονταν στο αντικαταθλιπτικό, κι αν σας φαίνεται αυτό παράξενο υπάρχουν στο ίντερνετ πολλές έρευνες και προσωπικές ιστορίες που το αποδεικνύουν. Πολλά από τα μακελειά που έχουν γίνει σε σχολεία στις ΗΠΑ με εφήβους να γαζώνουν συμμαθητές και δασκάλους και μετά να αυτοκτονούν, έχουν κάτι κοινό: τα άτομα αυτά έκαναν χρήση αντικαταθλιπτικών). Κοιμόμουν 15 ώρες τη μέρα και είχα έντονους εφιάλτες. Από τη στιγμή που ξυπνούσα τριγύριζαν παρανοϊκές σκέψεις στο μυαλό μου και δε μπορούσα να ηρεμήσω, παρόλο που φαινόμουν να είμαι σε πλήρη καταστολή. Κατά τα άλλα πλήρης απάθεια. Ακολουθούσα άβουλα κάθε εντολή που μου έδιναν οι γονείς μου. Δε μπορούσα να μιλήσω και απαντούσα μονολεκτικά σε ερωτήσεις. Δε μπορούσα να δω ταινίες ή να διαβάσω βιβλία γιατί με αναστάτωναν. Δε μπορούσα να ζωγραφίσω γιατί το χέρι μου έτρεμε. Δε μπορούσα να γράψω τίποτα γιατί δεν είχα καμία δημιουργικότητα. Ήμουν όλη μέρα στο κρεβάτι και έπαιζα ηλίθια παιχνίδια στον υπολογιστή για να ξεχνιέμαι και να μη σκέφτομαι, γιατί ένιωθα πως οι άλλοι μπορούσαν να διαβάσουν τη σκέψη μου. Ένιωθα πάντα κουρασμένη. Με έπιανε λιποθυμία όταν σηκωνόμουν. Κάποιες φορές είχα ταχυπαλμία, με έλουζε ιδρώτας και είχα απίστευτη ανεξήγητη ψυχοσωματική ανησυχία. Όταν περπατούσα είχα κενά συνείδησης, σαν να έσβηναν όλα ξαφνικά για ένα δευτερόλεπτο, και γι’ αυτό απέφευγα τις βόλτες. Αυτό συνέβαινε και όταν καθόμουν, οπότε σχεδόν έπεφτα από την καρέκλα. Μου τρέχανε τα σάλια. Είχα θαμπή όραση. Ακούσιες απότομες κινήσεις σε χέρια, πόδια και συσπάσεις στο πρόσωπο. Καταναγκαστικές συμπεριφορές. Και το πιο ενοχλητικό όλων, που το είχα σε μόνιμη βάση – η “ακαθησία”: όταν ήμουν ακίνητη είχα την ακατανίκητη αίσθηση ότι θέλω να κουνήσω τα πόδια μου, αλλά μόλις έκανα μερικά βήματα ήθελα πάλι να μείνω ακίνητη (οπότε δεν ησύχαζα ποτέ – δε μπορώ να περιγράψω με λόγια το πόσο άβολη και πέραν του φυσιολογικού ήταν αυτή η αίσθηση, μόνο όσοι παίρνουν αυτά τα δηλητήρια μπορούν να έχουν μια ιδέα περί τίνος πρόκειται…). Μια φορά τη βδομάδα έπρεπε να κάνω εξετάσεις αίματος, καθώς ένα από τα φάρμακα που έπαιρνα ήταν τοξικό για το μυελό των οστών. Το έντερο μου είχε παραλύσει τελείως και αναγκάστηκα να παίρνω άλλο ένα φάρμακο για να μπορώ να ενεργούμαι. Επίσης νεκρώθηκα σεξουαλικά και πήρα 20 κιλά. Συμπέρασμα: οι παρενέργειες των φαρμάκων ήταν για μένα τρισχειρότερες από την ψύχωση, αλλά εφόσον φαινόμουν ήρεμη και υπάκουη όλα πήγαιναν καλά για τους “άλλους”.

Δε την πάλευα καθόλου, αλλά φοβόμουν ότι αν σταματήσω τα φάρμακα θα έχω υποτροπή της ψύχωσης, όπως μου έλεγαν, και θα με ξανακλείσουν στο ψυχιατρείο. Άρχισα να ενημερώνομαι για ότι αφορά νευροδιαβιβαστές, φάρμακα, παρενέργειες, προσωπικές ιστορίες ασθενών και εναλλακτικές θεραπείες. Ξαναδιάβασα όλα αυτά που είχα γράψει πριν με πάνε στο ψυχιατρείο (είχα φοβερή δημιουργικότητα όσο είχα την ψύχωση) και κατανόησα πότε και πως έχανα τη μπάλα τότε. Τελικά πάνω στους 7 μήνες αποφάσισα να κόψω τα φάρμακα και τα έκοψα μαχαίρι (αυτό ήταν λίγο τραβηγμένο και δεν το συνιστώ σε κανένα – το πιο ασφαλές είναι να γίνει σταδιακή μείωση των δόσεων των φαρμάκων). Αρχικά είχα κάποιες παρανοϊκές σκέψεις, άλλα επαναλάμβανα συνεχώς στον εαυτό μου “δύναμη!” και επέμενα στο να διαχωρίζω συνειδητά τη φαντασία από την πραγματικότητα όποτε αυτές μπερδεύονταν. Σε δύο μέρες είχαν φύγει τόσο οι αόρατες απειλές όσο και όλες οι βασανιστικές παρενέργειες των δηλητηρίων και δεν ξαναγύρισαν ποτέ. Είχα ξαναβρεί την υγεία μου, το σώμα μου ξανάρχισε να λειτουργεί κανονικά και το λευτεράκι επέστρεψε, πιο δυνατό και σοφό από ποτέ. Μόνο με την αυτογνωσία και τη δύναμη της θέλησης…

Συμπέρασμα: Τα ψυχοφάρμακα καταστέλλουν λειτουργίες του εγκεφάλου, δεν θεραπεύουν σε καμία περίπτωση. Και όχι μόνο δεν θεραπεύουν, αλλά βλάπτουν, και μάλιστα ανεπανόρθωτα πολλές φορές. Εγώ ήμουν τυχερή που κατάφερα να τα κόψω νωρίς. Αλλά γιατί οι περισσότεροι “ασθενείς” τείνουν να είναι χρόνια -ή ακόμα και ισόβια- ασθενείς? Ο φόβος της υποτροπής με το σταμάτημα της χρήσης των φαρμάκων δεν είναι αβάσιμος. Οι περισσότεροι που θα προσπαθήσουν να κόψουν τα αντιψυχωσικά θα έχουν υποτροπή των συμπτωμάτων της ψύχωσης. Δυστυχώς πολλοί άνθρωποι είναι ψυχικά αδύναμοι ή δεν βρίσκονται στο κατάλληλο περιβάλλον για να αντιμετωπίσουν αυτή την δυνατή εμπειρία μόνοι τους, και το ιδανικό γι’ αυτούς θα ήταν να λάβουν ουσιαστική βοήθεια από ευαίσθητους ανθρώπους ή θεραπευτές που χρησιμοποιούν εναλλακτικές μεθόδους και οι οποίοι αποφεύγουν διαγνώσεις που στιγματίζουν, ψυχοφάρμακα που δηλητηριάζουν και βίαιες μεθόδους καταστολής που τραυματίζουν ανεπανόρθωτα. Όλες οι εναλλακτικές μέθοδοι (όπως και η αυτοθεραπεία) έχουν τεράστια επιτυχία σε πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι είδαν τους εαυτούς τους να γίνονται καλά, και μάλιστα καλύτερα από όσο πριν την κρίση. Έτσι βλέπω και ‘γω την ψύχωση: σαν ένα σκαλοπάτι που πρέπει να ανέβει κανείς στην πορεία της ζωής για να πάει ψηλότερα. Δυστυχώς οι θεραπευτές αυτοί (κάποιοι από τους οποίους έχουν περάσει και οι ίδιοι ψύχωση και άρα ξέρουν καλά περί τίνος πρόκειται) είναι εξαιρετικά δυσεύρετοι και έτσι σχεδόν όλοι οι συνάνθρωποί μας που βρίσκονται σε κατάσταση κρίσης περνιούνται για τρελοί και καταλήγουν στα δίχτυα της συμβατικής ψυχιατρικής. Και έτσι και μπλέξεις με αυτούς τους ανίδεους, τους επικίνδυνα άσχετους γιατρούς, που κυριολεκτικά το μόνο που κάνουν είναι να συνταγογραφούν και να σου υπενθυμίζουν πόσο βαριά άρρωστος είσαι, άντε να βγεις από αυτό το λούκι. Το τραγικό είναι ότι όσο πιο πολύ καιρό παίρνει κάποιος φάρμακα, τόσο πιο δύσκολο είναι να τα κόψει επιτυχώς. Αυτό συμβαίνει γιατί ο εγκέφαλος προσπαθεί να διορθώσει την χημική ανισορροπία που του προκαλούν τα φάρμακα και έτσι φτιάχνει νέους υποδοχείς στον εγκέφαλο. Έτσι, όταν κάποιος που παίρνει πολύ καιρό φάρμακα τα κόψει απότομα αυτό που θα συμβεί είναι να μπουν περιοχές του εγκεφάλου του σε υπερλειτουργία, αφού υπάρχουν πλέον πολλαπλάσιοι υποδοχείς από το φυσιολογικό -παλιοί ξεμπλοκαρισμένοι συν καινούριοι- και έτσι ξαναγυρνάει στην κατάσταση της ψύχωσης και μάλιστα δριμύτερα από ότι πριν την χρήση των φαρμάκων. Το άλλο που δημιουργούν τα αντιψυχωσικά είναι ότι καταστρέφουν τη φαιά ουσία του εγκεφάλου. Ενδεικτικά, σε πειράματα που έκαναν κάποιοι άψυχοι ερευνητές (τα πειράματα σε ζώα είναι άλλη μια φρικιαστική πλευρά της φαρμακοβιομηχανίας) σε υγιείς μακάκους, στους οποίους δινόταν καθημερινά ένα δημοφιλές αντιψυχωσικό (το Ζυπρέξα) σε νορμάλ δόση επί δύο χρόνια, βρέθηκε ότι είχε μειωθεί ο όγκος του εγκεφάλου τους κατά 10%. Πολλοί άνθρωποι έχουν μείνει παράλυτοι από τα ψυχοφάρμακα. Ακόμα και σε μένα, που τα έπαιρνα τόσο λίγο καιρό, έχουν αφήσει κάποια σωματικά κουσούρια, τα οποία θέλω να ελπίζω πως είναι αναστρέψιμα. Άλλοι καταλήγουν με καρδιοπάθειες ή διαβήτη. Άλλοι πεθαίνουν ξαφνικά, έτσι απλά (στις παρενέργειες που αναγράφονται στο φύλλο οδηγιών των αντιψυχωσικών περιλαμβάνεται και ο “αιφνίδιος ανεξήγητος θάνατος” – όταν το είδα τρόμαξα). Για ποια θεραπεία μιλάμε?
Πάντως ακόμα και κάποιος που παίρνει ψυχοφάρμακα για πολλά χρόνια μπορεί να βρει την υγεία του αν καταφέρει να ξεφύγει από νευρωτικούς συγγενείς και ιεροεξεταστές ψυχιάτρους. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι η πολύ γνωστή περίπτωση ενός αμερικανού μαθηματικού, του Τζον Νας, ο οποίος είχε διαγνωστεί με “σχιζοφρένεια παρανοϊκού τύπου” και επί 11 χρόνια μπαινόβγαινε σε ψυχιατρεία και έπαιρνε ψυχοφάρμακα παρά τη θέληση του. Το 1970 αποφάσισε να σταματήσει τα φάρμακα και να το παλέψει μόνος του. Τα κατάφερε και δεν ξαναγύρισε ποτέ στην προηγούμενη κατάσταση. Το 1994 ο Τζον Νας πήρε το νόμπελ στα οικονομικά. Έχουν βγάλει μάλιστα και ταινία με τη ζωή του (“’Ένας υπέροχος άνθρωπος”). Στην ταινία βέβαια έχουν επέμβει τα συμφέροντα της ψυχιατρικής μαφίας – χολυγουντιανή ταινία, τι περιμένατε? – και έχουν παραποιήσει λίγο τα πραγματικά γεγονότα, τονίζοντας πως ο Νας ποτέ δε σταμάτησε να παίρνει ψυχοφάρμακα.

Και δεν είναι μόνο τα αντικαταθλιπτικά και τα αντιψυχωσικά που βλάπτουν σοβαρά την υγεία.
Όσο ήμουν έγκλειστη στο νοσοκομείο, έπαιρνα καθημερινά ένα ηρεμιστικό που ανήκει στην οικογένεια ουσιών που ονομάζονται βενζοδιαζεπίνες και λέγεται Ταβόρ. Αρχικά μου χορηγήθηκε από τους νοσηλευτές μια φορά που τους είχα πει ότι νιώθω ανησυχία, οπότε μου έδωσαν ένα χαπάκι (αυτή είναι πάντα η λύση: ένα χαπάκι για κάθε πρόβλημα). Το πήρα και όντως ηρέμησα. Αλλά με έπιανε η ίδια ανησυχία, και εντονότερη, κάθε μέρα και περίπου την ίδια ώρα. Κάθε φορά τους ζητούσα Ταβόρ. Αν δεν έπαιρνα το Ταβόρ, με κυρίευε απίστευτος τρόμος και ψυχοσωματικό άγχος – κατέληγα να στριφογυρίζω στο κρεβάτι με ταχυκαρδία και έντονη εφίδρωση και κάνοντας απίστευτα βασανιστικές σκέψεις – νόμιζα ότι θα πεθάνω. Τα Ταβόρ τα έκοψα αναγκαστικά όταν πήρα εξιτήριο, και δεν ήταν καθόλου ευχάριστη εμπειρία. Αργότερα έμαθα ότι οι βενζοδιαζεπίνες είναι πιο εθιστικές από την ηρωίνη. Όλος ο κόσμος (και μιλάμε για πολύ κόσμο) που παίρνει ηρεμιστικά είναι πραγματικά τζάνκια.

Αυτό που στην ουσία καταφέρνουν όλα τα ψυχοφάρμακα, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, είναι να γινόμαστε δέσμιοι τους. Ιδιαίτερα τα αντιψυχωσικά, δημιουργούν μόνιμα στα θύματα το αδιέξοδο: ή άψυχο ζόμπι ή ψυχωσικός τρελός – αυτές είναι οι επιλογές που σου δίνονται από τους “ειδικούς” άπαξ και παρουσιάσεις ψυχωτική διαταραχή (φυσικά καλύτερα τρελός από ζόμπι, αλλά κανείς δε πρόκειται να σε αφήνει έτσι, άρα αναγκαστικά γίνεσαι άψυχο ζόμπι αργά ή γρήγορα, δεν έχεις επιλογή). Όσο κι αν έψαξα, δεν βρήκα καμία περίπτωση ασθενούς που θεραπεύτηκε με ψυχοφάρμακα. Όλοι οι “ασθενείς” αναγκάζονται να κάνουν “θεραπεία” για πολλά χρόνια ή για όλη τους τη ζωή (όσο ζήσουν δηλαδή, αφού ακόμα και όσοι δεν αυτοκτονήσουν πεθαίνουν πρόωρα – όλα τα φάρμακα είναι ιδιαίτερα τοξικά για τα νεφρά και το συκώτι). Φυσικά συμφέρει απίστευτα τις φαρμακευτικές εταιρίες να σε έχουν μόνιμο και ισόβιο πελάτη. Οι εταιρίες αυτές βγάζουν απίστευτα ποσά, και τα κέρδη τους χρόνο με το χρόνο αυξάνονται. Μόνο μια από τις εταιρίες, η Eli Lilly (από της οποίας το διοικητικό συμβούλιο έχει περάσει ο γέρος Μπους, όλως τυχαίως) βγάζει κάθε χρόνο πάνω από 24 δισεκατομμύρια δολάρια.
Ενδεικτικά, τα φάρμακα που έπαιρνα εγώ είχαν μηνιαίο κόστος 100 ευρώ περίπου. Άλλοι παίρνουν περισσότερα και ακριβότερα φάρμακα.

Η διατήρηση όλων των ψυχιατρικών μύθων και η συνέχιση των ψυχιατρικών εγκλημάτων στηρίζεται στην άγνοια και παραπληροφόρηση τόσο των οικογενειών των θυμάτων όσο και ολόκληρης της κοινωνίας, καθώς κυριαρχεί ο φόβος απέναντι σε οτιδήποτε διαφορετικό, σε οτιδήποτε παρεκκλίνει από την “κανονικότητα” και απειλεί την διατήρησή της. Η “τρέλα” είναι θέμα ταμπού, είναι τρομακτική και θεωρείται τόσο επικίνδυνη, ώστε φυλακίζεται πίσω από τις κλειδωμένες πόρτες των ψυχιατρείων και μέσα στο στενό οικογενειακό κύκλο των θυμάτων και δε βγαίνει παραέξω, παρότι είναι αρκετά συχνή (το 1% του πληθυσμού έχει διάγνωση σχιζοφρένειας, αν εξαιρέσουμε τις υπόλοιπες διαταραχές). Τα δε θύματα, ακόμα και αν δεν είναι κλεισμένοι σε ψυχιατρείο, στερούνται κάθε ελευθερίας έκφρασης και είναι αναγκασμένοι (πέρα από τα καθημερινά ψυχοσωματικά βασανιστήρια που περνάνε όσοι παίρνουν φάρμακα) να βρίσκονται ισόβια φυλακισμένοι στους εαυτούς τους και να κρύβονται απέναντι σε όσους ξέρουν για την κατάστασή τους, όσους τους έχουν στιγματίσει δηλαδή, καθώς οποιαδήποτε συμπεριφορά παρεκκλίνει από την υποταγή τους σε προστάγματα γονιών και γιατρών, όπως ο αυθορμητισμός, ο θυμός, η “αρνητικότητα”, η “αντικοινωνικότητα”, η ανυπακοή σε εντολές, η “εκκεντρική” συμπεριφορά ή ντύσιμο, ακόμη και η “ανεξήγητη” χαρά, θεωρείται υποτροπή της “αρρώστιας” και χρίζει άμεσης “θεραπείας”. Μιλάμε για την απόλυτη στέρηση της ελευθερίας των ατόμων αυτών, κλείνοντας τους έτσι το δρόμο για την ουσιαστική βελτίωση της υγείας τους. Γιατί οι ψυχικές διαταραχές δεν είναι “ανίατες ασθένειες”. Τις βαφτίζουν εντελώς αυθαίρετα “ασθένειες” και κατόπιν φροντίζουν να τις κάνουν ανίατες με τη χρόνια χορήγηση τοξικών για τον εγκέφαλο και το σώμα ουσιών τις οποίες θεωρούν “θεραπευτικό μονόδρομο”. Αν έχουν δίκιο, πως εξηγούν το γεγονός ότι εγώ και τόσοι άλλοι, καταφέραμε να γίνουμε καλά όταν πήραμε στα χέρια μας την υγεία μας και σταματήσαμε να καταπίνουμε τα δηλητήριά τους?

Δυστυχώς η άποψη του γιατρού έχει ακόμα μεγαλύτερο κύρος από την προσωπική μου εμπειρία και ολόκληρο το κίνημα της αντιψυχιατρικής.
Δυστυχώς δεν θα είμαι ποτέ πια το λευτεράκι για τους γονείς μου, αλλά μία δυνάμει ψυχοπαθής.
Βρίσκομαι ακόμα “υπό επιτήρηση” στο πατρικό μου, αλλά ευτυχώς -και με τη βοήθεια της αδερφής μου, η οποία ξέρει όλη την αλήθεια- τους έχω πείσει να μην με ελέγχουν για το πότε παίρνω τα χάπια, παρότι ο γιατρός -τον οποίο πρέπει να συναντώ κάθε μήνα- επιμένει στον αυστηρό έλεγχο από μέρους τους και τη συνέχιση της “θεραπείας”. Της καταδίκης μου δηλαδή, που θα κρατήσει τουλάχιστον 3 χρόνια. Υποτίθεται πως είναι αντιδεοντολογικό να πιέζουν κάποιον να παίρνει τα φάρμακα χωρίς τη θέλησή του, αλλά στην πράξη δεν τους εμπιστεύομαι καθόλου, καθώς ο ψυχίατρος έχει το νομικό δικαίωμα να διατάξει τον ακούσιο εγκλεισμό μου όποτε αυτός κρίνει αναγκαίο. Ελπίζω να καταφέρω με κάποιον τρόπο να κάνω την αλήθεια να λάμψει και να διαλύσει το σκοτάδι του ψέματος που έχουν ποτιστεί οι γονείς μου. Να ελευθερωθώ από τον φόβο της ακούσιας “θεραπείας”. Ένα είναι σίγουρο: αν με βάλουν πάλι στο ψυχιατρείο θα είναι για τις ελευθεριακές πεποιθήσεις μου και όχι γιατί πάσχω από “σχιζοφρένεια”, γιατί απλούστατα το δεύτερο δεν ισχύει, είναι μια απάτη του συστήματος εις βάρος μου.

Πάντα ένιωθα οργή για κάθε μορφή εξουσίας και κάθε φυλακή, ορατή ή αόρατη.
Τώρα που ο κλοιός έχει στενέψει, το αγρίμι μέσα μου δεν συγκρατείται.
Η οργή που νιώθω απέναντι στο ψυχιατρικό κύκλωμα και όσους ακολουθούν τυφλά τα προστάγματα του είναι απερίγραπτη. Δυστυχώς αυτή την οργή, όπως και οποιαδήποτε οργή έχω μέσα μου, δεν μπορώ να την εκφράσω ανοιχτά γιατί θα με πάνε πάλι μέσα, και δεν θέλω με τίποτα να καταλήξω πάλι στο κολαστήριο που λέγεται ψυχιατρείο… Αλλά δε μπορώ να σιωπήσω απέναντι σε τόσο πόνο και αδικία. Τόσες αθώες ψυχές βασανίζονται στα κρυφά και κανείς δε τολμά να μιλήσει. Γιατί είναι απόβλητοι, μιάσματα και στην καλύτερη περίπτωση προβληματικοί. Αφού τους φορέσαμε την ταμπέλα του “επικίνδυνου ψυχοπαθή” πρέπει να τους έχουμε απομονωμένους από την υπόλοιπη κοινωνία και σε καταστολή, οδηγώντας τους σταθερά προς τον θάνατο – πρώτα της ψυχής, μετά του νου και τελικά του σώματος.

Μήπως ο κάθε εξουσιαστής και ο κάθε τυφλά εξουσιαζόμενος, ο κάθε απαθής τηλε-θεατής και ο κάθε αναίσθητος μπροστά στο άδικο και την ασχήμια των τεχνιτών ζωών μας είναι ο πραγματικά ψυχοπαθής και αλλοτριωμένος? Μήπως ο κάθε ασυμβίβαστος και εξεγερμένος (και η “τρέλα” είναι μια εξέγερση της ψυχής που ξύπνησε και θέλει να ελευθερωθεί – της ψυχής που ο κάθε ένας έχει μέσα του: όμορφη, αγνή σαν βρέφος και άναρχη σαν αδάμαστο ζώο) είναι πιο υγιής από όλους αυτούς? Γιατί τι πιο φυσικό από την εξέγερση του ατόμου ενάντια σε κάθε καταπίεση, σε κάθε εξουσία και επιβεβλημένη νόρμα? Τι πιο λογικό από το να είναι κανείς ασυμβίβαστος απέναντι σε μια ολόκληρη κοινωνική κατασκευή (“πολιτισμός”) που είναι βουτηγμένη απ’ την κορφή ως τα νύχια στο αίμα αθώων (όχι μόνο ανθρώπων) και η οποία στηρίζεται στη μαζική εκμετάλλευση και χειραγώγηση των αδύναμων πλευρών της ανθρώπινης φύσης του κάθε “ελεύθερου πολίτη”(κούνια που σας κούναγε…) παράλληλα με τον ασύστολο βιασμό της φύσης και του κάθε αδύναμου πλάσματος γενικότερα. Δε θα πω περισσότερα, τα ‘χουν πει κι άλλοι. Όποιος έχει μάτια βλέπει, όποιος έχει καρδιά νιώθει και όποιος έχει μυαλό σκέφτεται λίγο παραπέρα από αυτό που φαίνεται.

Καιρός να αντικαταστήσουμε όλοι το φόβο και την άγνοια με δύναμη και επίγνωση.
Και προπαντός αγάπη. Αγάπη για τη ζωή και την άγρια ομορφιά της.
Δε χρειαζόμαστε ούτε αφέντες -“ειδικούς” και μη- ούτε προστάτες-φύλακες.

ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ ΣΤΑ ΘΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΨΥΧΟΦΟΝΙΑΔΩΝ
ΚΑΜΙΑ ΑΝΟΧΗ ΣΤΑ ΨΕΜΜΑΤΑ ΤΟΥΣ
Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΙΝΑΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ

Τέλος, προς όλους τους απανταχού άψυχους που θεωρούν τον άνθρωπο και τον κόσμο όλο σαν μια καλοκουρδισμένη μηχανή και επιμένουν να ορίζουν την κανονικότητα επικαλούμενοι τα όποια τεχνοφασιστικά δόγματα τους, ένα έχω να πω: Φοβού τους “τρελούς”!

Και για τα αδέρφια που ακόμα πολεμούν…
Οδηγός Μείωσης της Βλάβης για τη Διακοπή Ψυχιατρικών Φαρμάκων

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ιανός» (τχ. 1, 1982)

και περιλήφθηκε στο Κλ. Γρίβας: H Εξουσία της Βίας (Ιανός, Θεσ/νίκη, 1984)

Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την ανθρωπότητα: το φάντασμα του ψυχιατρικού ολοκληρωτισμού. Όλες οι δυνάμεις της αντίδρασης ενώθηκαν σε μία ανίερη συμμαχία για να δώσουν σάρκα και οστά σ’ αυτό το φάντασμα: ο πολιτικός και ο κομισάριος. Ο επιστήμονας και ο στρατοκράτης. Ο κεφαλαιοκράτης και ο γραφειοκράτης. Ο διαχειριστής και ο διώκτης. Σε Δύση και Ανατολή. Ο ψυχιατρικός ολοκληρωτισμός αποτελεί πια μια απειλή όχι επί αλλά εντός των τειχών.

Είναι κατά συνέπεια καιρός οι αντίπαλοι του να εκθέσουν ανοιχτά μπροστά σ’ όλο τον κόσμο τις αντιλήψεις, τους σκοπούς και τις επιδιώξεις τους^. και ν’ αντιπαραθέσουν στην πραγματική απειλή του υπό ενσάρκωση φαντάσματος του ψυχιατρικού ολοκληρωτισμού, μια θεωρία και μια μέθοδο για την αντιμετώπισή του…

Η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών ήταν ιστορία ταξικών αγώνων. Η ιστορία όλων των από δω και πέρα κοινωνιών, θα είναι ιστορία της ανυπαρξίας οποιουδήποτε κοινωνικού αγώνα^. δηλαδή, ιστορία του ψυχιατρικού ολοκληρωτισμού.

Στον αγώνα για την εξάλειψη αυτού του κινδύνου, οι εν δυνάμει και ελέω της ψυχιατρικής σκλάβοι, δεν έχουν να χάσουν τίποτα άλλο εκτός από τις αλυσίδες τους.

Κλεάνθης Γρίβας

(Παραφράζοντας το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο»)

[Ο Κλεάνθης Γρίβας είναι ψυχίατρος και διδάκτωρ στο Α.Π.Θ.
Δείτε τις απόψεις του για την ψυχιατρική έτσι όπως ασκείται ακόμη και σήμερα]

1. Στη σωματική αρρώστια έχουμε μια σειρά αντικειμενικών ευρημάτων που καθορίζουν τον προσδιορισμό της. Στην ψυχική «αρρώστια», τι έχουμε;

Τίποτα. Απολύτως τίποτα. Απλώς, κάποιος ψυχίατρος (τουτέστιν, ένας δήθεν γιατρός), ο οποίος έχει αναλάβει αυτή τη δουλειά με γραφειοκρατική και κοινωνική επικύρωση, διαπιστώνει το «παθολογικό» της συμπεριφοράς ενός ατόμου. Αυτό σημαίνει πως όλα εξαρτώνται από τον κρίνοντα και μόνο.

Ποια στοιχεία ρίχνουν το βάρος τους στη ζυγαριά; Το προσωπικό συμφέρον – οικονομικό, επαγγελματικό και κοινωνικό. Η διανοητική συγκρότηση του κρίνοντος. Η ύπαρξη ή η ανυπαρξία ευρύτητας πνεύματος, ευαισθησίας, φιλοσοφικού και κοινωνικού προβληματισμού. Δηλαδή, με δυο λόγια, το γραμμένο ή άγραφο χαρτί που κουβαλάει ο ψυχίατρος στο κεφάλι του.

Μ’ άλλα λόγια, η λεγόμενη ψυχική «αρρώστια» συνιστά μια ετεροκαθοριζόμενη κατασκευή που στον προσδιορισμό της υπεισέρχονται κάθε είδους παράγοντες πλην των ιατρικών.

2. Είναι αποδεδειγμένη η αιτιολογία της ψυχικής «αρρώστιας»;

Όταν οι συμπεριφορές που δεν είναι αποδεκτές από μας, συνδυάζονται με κάποια οργανική βλάβη ή δυσλειτουργία (όγκοι, τοξική δηλητηρίαση, έλλειψη βιταμινών κλπ.) η αιτιολογία τους θεωρείται αποδεδειγμένη. Στην περίπτωση αυτή μιλάμε για «οργανικές ψυχώσεις» οι οποίες, λόγω της φύσης τους, θα πρέπει να υπάγονται στην αρμοδιότητα της νευρολογίας (δηλαδή ενός ειδικού κλάδου της σωματικής παθολογίας) και όχι της ψυχιατρικής.

Είναι δυνατό να φανταστούμε ένα ψυχίατρο που θα αναλάμβανε τη θεραπεία κάποιου με όγκο στον κροταφικό λοβό, μόνο και μόνο επειδή συμβαίνει ένας τέτοιος όγκος να δίνει και ψυχωσικού χαρακτήρα συμπτωματολογία; Θα φάνταζε μάλλον σαν μάγος άγριας φυλής παρά σαν επιστήμονας.

Όταν οι συμπεριφορές που δεν είναι αποδεκτές από μας δεν συνδυάζονται με κάποια οργανική βλάβη ή δυσλειτουργία, η αιτιολογία τους είναι απολύτως άγνωστη (και οποιοσδήποτε προσδιορισμός τους, κινείται πάντοτε στη σφαίρα των υποθέσεων). Στην περίπτωση αυτή μιλάμε για «λειτουργικές ψυχώσεις» και «νευρώσεις», που αποτελούν αντικείμενο της ψυχιατρικής.

Η σκοπιμότητα που εξυπηρετείται μ’ αυτή τη «ρύθμιση» είναι προφανής: Η αιτιολογία αυτών των συμπεριφορών είναι ταυτισμένη με την κοινωνία που εκφράζει μονοπωλιακά την «φυσιολογικότητα». Και, όπως είναι ευνόητο, όταν ο διώκτης (κοινωνία) και ο διωκόμενος(αιτιολογία) ταυτίζονται, η σύλληψη του τελευταίου είναι αντικειμενικά αδύνατη. ΄Ετσι, μια και που δεν μπορούμε να συλλάβουμε την ψυχική «αρρώστια», συλλαμβάνουμε τον ψυχικά «άρρωστο» που είναι μια απτή και εγκλωβίσιμη πραγματικότητα. Αυτό είναι πιο βολικό για όλους μας.

3. Πως ταξινομούνται οι ψυχικές «αρρώστιες»; Με ποια κριτήρια;

Εάν υπάρχουν ψυχικές «αρρώστιες», μόνο ένας παραδεκτός τρόπος ταξινόμησής τους υφίσταται: Ο αιτιολογικός. ΄Ομως η παραδοσιακή ψυχιατρική ομολογεί την πλήρη άγνοιά της γύρω από την αιτιολογία της ψυχικής «αρρώστιας». Κατά συνέπεια, οι όποιες ταξινομητικές απόπειρες της, είναι αναποτελεσματικές και γελοιογραφικές, συγχρόνως.

Εάν δεν υπάρχουν ψυχικές «αρρώστιες», μόνο μαθητευόμενοι μάγοι θα μπορούσαν να τις ταξινομήσουν (γιατί, πώς είναι δυνατό να ταξινομήσεις κάτι που δεν υπάρχει;) Και αυτό ακριβώς το ρόλο παίζουν οι ψυχίατροι.

Αλλά, ενώ είναι αδύνατη η (λογικά και επιστημονικά συνεπής) ταξινόμηση των ψυχικών «ασθενειών», είναι απολύτως δυνατή η ταξινόμηση των παραδοσιακών ψυχιάτρων και των αξιοπερίεργων όντων που συμπορεύονται μ’ αυτούς (ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί, κλπ.), που ασχολούνται με τρόπο σοβαροφανή και βερμπαλιστικό «χωρίς περίσκεψη, χωρίς λύπη, χωρίς αιδώ», με το απόλυτο κενό της ψυχιατρικής, της ψυχικής «αρρώστιας» και το δικό τους.

Υπάρχουν λοιπόν ψυχίατροι, ψυχολόγοι, κ.α., οργανικοί (!), δυναμικοί (!) και ρεφορμιστές (!). Υπάρχουν ψυχολόγοι φροϋδικοί, μπηχαβιοριστές και άλλοι «ων ουκ έτσι αριθμός».

΄Ολοι τους στοχεύουν σ’ ένα κοινό στόχο: Στη θεραπεία του εαυτού τους, του κοινωνικού κύρους και των συμφερόντων τους, και την ικανοποίηση της ανάγκης τους για επιβίωσης σε συνδυασμό με την ανυπαρξία όποιου προσωπικού ταλέντου για κάποια άλλη δημιουργική δραστηριότητα. Είναι η κατάρα της μονοδιάστατης επαγγελματικής «γνώσης».

4. Ποίες είναι οι αιτίες που οδηγούν ένα άτομο στο ν’ αρρωστήσει;

Κανένα άτομο δεν αρρωσταίνει. Το αρρωσταίνουμε. Κι αυτό εξαναγκάζεται ασυνείδητα (γιατί η «τρέλα» δεν συνιστά συνειδητή επιλογή) να υιοθετήσει μια συμπεριφορά μη-αποδεκτή από μας. Οι λόγοι: Το απόλυτο αδιέξοδο. Το υπαρξιακό κενό. Η συναισθηματική έρημος. Η σεξουαλική καταπίεση. Η έλλειψη νοήματος στην καθημερινή ζωή. Η πλήρης ανασφάλεια. Η πολυδιάστατη και συνεχώς αυξανόμενη αλλοτρίωση που προσβάλλει τον πυρήνα της ύπαρξής μας. Μ’ ένα λόγο, το απόλυτο κενό, αυτή η ουτοπία της φυσικής, που έχει αναχθεί από μας τους ίδιους σε καθημερινή πραγματικότητα.

5. Που οφείλεται η ψυχική αρρώστια;

Εάν διέθετα μια απάντηση στο ερώτημα αυτό, θα μου πρόσφεραν το Nobel. Δεν ξέρω που οφείλεται. Ξέρω, όμως, πού βρίσκεται η ψυχική «αρρώστια». Ενυπάρχει σε κάθε είδους εξουσιαστική, καταπιεστική και αδιέξοδη σχέση: Κράτος-πολίτης, άντρας-γυναίκα, γονείς-παιδιά, δάσκαλος-μαθητής, προϊστάμενος-υφιστάμενος. Γενικά σε κάθε σχέση εξουσίας και υποταγής, διευθυντή και διευθυνόμενου, εξουσιαστή και εξουσιαζόμενου.

Και για να αποφύγω όποιες παρερμηνείες: Δεν απορρίπτω κάθε οργανωτικό σχήμα, γενικά και αφηρημένα. Απλώς, αρνούμαι κάθε ιεραρχική οργάνωση που συγκροτείται σε βάση εξουσιαστική και όχι λειτουργική. Κάθε οργανωτική-ιεραρχική σχέση που δεν προκύπτει αυθόρμητα και αβίαστα από μια λειτουργική ανάγκη, αλλά επιβάλλεται καταναγκαστικά με τη διαμεσολάβηση δραστικών μηχανισμών βίας.

Τα κύτταρα του σώματος μας συγκροτούν ιστούς, οι ιστοί όργανα, τα όργανα συστήματα οργάνων, κι αυτά εμάς. ΄Ολα τούτα τα στοιχεία συμμετέχουν στην υπερκείμενη τους λειτουργία χωρίς καταναγκασμό και για λόγους καθαρά λειτουργικούς. Το ίδιο γίνεται σε όλη την κλίμακα της φυσικής οργάνωσης, με μοναδική εξαίρεση το «τελειότερο» πλάσμα της φύσης.

Για τον άνθρωπο, η συμμετοχή σε υπερκείμενες λειτουργίες, επιβάλλεται ανεξάρτητα από τις λειτουργικές του ανάγκες και μόνο με την παρεμβολή του καταναγκασμού. Να προσδιορίσουμε μερικές εκφάνσεις του: Ο αλλοτριωτικός καταμερισμός της δουλειάς και οι φάμπρικες. Τα βασανιστήρια και οι μαζικές δολοφονίες. Οι ανθρωποβόροι θεσμοί και τα κάθε λογής εγκλειστήρια (στρατόπεδα συγκέντρωσης, φυλακές, ψυχιατρεία, γηροκομεία, άσυλα, κ.ά.).

Κανένας μέχρι σήμερα δεν μπόρεσε να προσκομίσει μια απόδειξη που να θεμελιώνει από την άποψη της βιολογικής λειτουργικότητας όλα αυτά τα «θεάρεστα» μέσα που χρησιμοποιεί κατ’ αποκλειστικότητα το «τελειότερο» ον για την εφαρμογή ενός επίσης αποκλειστικού προνομίου του: τον αφανισμό των ομοίων του. Κι απ’ αυτή ακριβώς την αδυναμία, απορρέει η υποχρέωσή μας για διερεύνηση της κοινωνικής αιτιολογίας αυτών των φαινομένων.

Σύμφωνα με τη θαυμάσια σύλληψη του Εριχ Φρομ, υπάρχουν δυο μορφές εξουσίας. Μια αυθεντική και μια παράλογη. Η αυθεντική εξουσία επιβάλλεται με το προσωπικό παράδειγμα, την καλλιέργεια, την ευαισθησία, τον θαυμασμό και την αγάπη που γεννάει. Η παράλογη εξουσία επιβάλλεται αποκλειστικά και μόνο με τη βία κι έχει σαν στήριγμά της τους μηχανισμούς καταναγκασμού και καταστολής.

Ο Χριστός, ο Μαρξ, ο Μπετόβεν και ο Πικάσο επηρεάζουν τον τρόπο που αισθανόμαστε, ακούμε, βλέπουμε και σκεφτόμαστε τον εαυτό μας και τους άλλους, με τη δημιουργική παρουσία τους και μόνο.

Ο Αττίλας, ο Χίτλερ, ο Στάλιν, ο Διευθυντής και ο Κλειδοκράτορας, ο Γραφειοκράτης και ο Μιλιταριστής, επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας με τους μηχανισμούς βίας που ελέγχουν,^. δηλαδή με την καταστροφική παρουσία τους και μόνο.

Η αυθεντική εξουσία είναι έκφραση και παραγωγός υγείας. Η παράλογη εξουσία είναι έκφραση και παραγωγός αρρώστιας. Η εποχή μας είναι εποχή θεοποίησης και θεσμοποίησης της παράλογης εξουσίας. Είναι δηλαδή εποχή της ψυχιατρικής. «Όταν το έγκλημα ντύνεται με την φορεσιά της αθωότητας, είναι η αθωότητα που πρέπει να απολογηθεί για τις πράξεις της», γράφει ο Αλμπέρ Καμύ. Σήμερα το έγκλημα φοράει τη λεοντή της «αθωότητας», της δήθεν αντικεμενικότητας των ψευτο-επιστημονικών ψυχιατρικών αποτιμήσεων που έχουν δαιμονολογικό, απαξιωτικό, δυσφημιστικό και διαλυτικό χαρακτήρα.Συνεπώς, είναι η ψυχιατρική «αθωότητα» που πρέπει να ελεγχθεί και να λογοδοτήσει για τις πράξεις της.

Σαν κατακλείδα, δεν υπάρχει ψυχική αρρώστια με την ιατρική έννοια του όρου. Υπάρχει μια κατάσταση κατασκευασμένη από μας. Ένας τρόπος συμπεριφοράς που είναι ανεπιθύμητος για μας και χαρακτηρίζεται από μας ως «αρρώστια», με τρόπο αυθαίρετο και αντιεπιστημονικό. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Είναι μια κοινωνική επιλογή που στοχεύει σε πολλαπλούς στόχους, με πρώτο και σημαντικότερο ανάμεσά τους, την απενοχοποίηση μιας άρρωστης κοινωνικής δομής που αναπόδραστα παράγει την αρρώστια.

6. Μέσα από ποια διαδικασία έγινε δυνατή η αναγωγή του διαφορετικού σε αρρώστια:

Ο Γκαίμπελς έκφρασε εύστοχα, με την απλοϊκότητα του πρωτόγονου, μια βασική ανάγκη της κοινωνίας:«Ο Εβραίος κι αν ακόμα δεν υπήρχε, θα έπρεπε να εφευρεθεί». Κάθε κοινωνία προκείμενου να διατηρήσει τη συνοχή της, έχει ανάγκη από κάποιο πραγματικό ή φανταστικό (εξωτερικό ή εσωτερικό) εχθρό. Και όταν αυτός δεν υπάρχει, εφευρίσκεται.

Μέχρι τον 16ο αιώνα, η κυρίαρχη θεοκρατική αντίληψη της ζωής που στηριζόταν στην πίστη, κατασκεύαζε αέναα το δικό της εχθρό στο πρόσωπο των αρνητών της πίστης. Η εφεύρεση της μαγείας και της αίρεσης, κατοχύρωνε και εδραίωνε την πίστη. Η εκκλησία έκαιγε τις μάγισσες και τους αιρετικούς στην πυρά, αναπέμποντας δεήσεις για την σωτηρία των ψυχών τους. Τους έστελνε δηλαδή με τη βία στο βασίλειο των ουρανών, διασφαλίζοντας μ’ αυτό τον τρόπο στον εαυτό της το βασίλειο της γης. Και στο βασίλειο της πίστης, η ύπαρξη της τρέλας ήταν περιττή.

Μετά τον 16ο αιώνα, η υπό διαμόρφωση καπιταλιστική αντίληψη της ζωής, χρησιμοποίησε ως στήριγμά της ενάντια στην θεοκρατική αντίπαλό της, τη λογική. Κατασκεύασε λοιπόν το δικό της εσωτερικό εχθρό, την τρέλα, προκειμένου να διαφυλάξει το διαρκώς επαπειλούμενο στήριγμά της. Έτσι σταδιακά, η εποχή της πίστης έδωσε τη θέση της στην εποχή της λογικής και, αντίστοιχα, το κυνήγι της μαγείας στο κυνήγι της τρέλας.

Από τη στιγμή που εφευρέθηκε η τρέλα, η κυρίαρχη δήθεν λογική, απέκτησε ένα καλάθι αχρήστων που της επιτρέπει να απαλλάσσεται χωρίς προβλήματα από καθετί που η ίδια χαρακτηρίζει ως «επικίνδυνο» και «ενοχλητικό». Κι αυτή ακριβώς η παντοδυναμία της δήθεν λογικής, την οδήγησε σε ότι προσπαθούσε να ξορκίσει: τον παραλογισμό. Μερικά δείγματα αυτού παραλογισμού της «λογικής»:

α) Το 1851, ένας τερατολόγος γιατρός, ο Μ. Γκρόντεκ, «ανακάλυψε» μια νέα ψυχιατρική νοσολογική οντότητα, τη «δημοκρατική ασθένεια», ενώ σπούδαζε στη Γερμανία μέσα στη δίνη των επαναστάσεων που σάρωναν την Ευρώπη στη δεκαετία 1840-50. Και ξεκίνησε να σώσει την πατρίδα του την Αμερική, οπλισμένος με την περισπούδαστη ηλιθιότητα της «δημοκρατικής ασθένειας», η οποία πέρασε στην ιστορία της επιστημονικής ανεκδοτολογίας ως διατριβή (!) με τον τίτλο «Δημοκρατική Ασθένεια, ένας νέος τύπος ψυχικής διαταραχής». (American Jourmal of Insanity, Οκτ. 1851. Αναφ. από τον Thomas Szasz).

β) Ένας άλλος ανεκδιήγητος γιατρός, ο Σάμουελ Κάρτραϊτ, κατέκτησε μια εξέχουσα θέση στη χορεία των ψυχο-γελοιογράφων, «ανακαλύπτοντας» δυο καινούργιες ασθένειες που «εμφανίζονται αποκλειστικά και μόνο σε νέγρους». Πρόκειται για τη δραπετομανία που εκδηλώνεται με «τάσεις απόδρασης από τις φυτείες» και την Αιθιοπική δυσαισθησία (ονομασία που το πομπώδες στοιχείο της είναι ευθέως ανάλογη της κενότητάς της) που μοναδικά της «συμπτώματα» είναι «η κατεργαριά, η τεμπελιά και η πρόκληση αναταραχών». Και προτείνει μια απλούστατη θεραπεία: «Ξύλο αλύπητο μ’ ένα φαρδύ λουρί, πασάλειμμα του σώματος με βούτυρο ή λάδι και βαριά δουλειά στην ύπαιθρο κάτω από καυτό ήλιο». Τα σχόλια περιττεύουν.

γ) Οι Αμερικανοί ψυχίατροι και παιδοψυχίατροι, ανακάλυψαν την ελάχιστη εγκεφαλική δυσλειτουργία (ή βλάβη) προκειμένου να ψυχιατρικοποιήσουν και να χειραγωγήσουν ψυχο-φαρμακευτικά τη συμπεριφορά του «απροσάρμοστου» παιδιού, που είναι γνήσιο προϊόν της πλήρους έλλειψης ψυχικής και σωματικής επαφής με τα αλλοτριωμένα νευρόσπαστα της μεταβιομηχανικής εποχής, τα οποία αναλαμβάνουν να παίξουν στο θέατρο της ζωής το ρόλο των «γονιών», για λόγους κοινωνικής συμβατικότητας.

δ) Οι Γερμανοί ψυχίατροι συνήργησαν στην προσπάθεια της κρατικής εξουσίας να ψυχιατρικοποιήσει την τρομοκρατία στη Δυτική Γερμανία, η οποία απέτυχε σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση των φορέων της με λοβοτομή, αλλά πέτυχε σε ό,τι αφορά την εξουδετέρωσή τους με άλλα ψυχιατρικά μέσα (ψυχοφάρμακα, αισθητηριακή απομόνωση, λευκά κελιά).

ε) Οι Ρώσοι ψυχίατροι έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην πετυχημένη προσπάθεια της κρατικής εξουσίας να ψυχιατρικοποιήσει την πολιτική διαφωνίας στις χώρες του ανύπαρκτου «σοσιαλισμού».

ζ) Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, το σουηδικό κοινοβούλιο απέρριψε μια πρόταση για την ψυχιατρικοποίηση της πολιτικής ένταξης και δράσης. Πολιτικοί κλήθηκαν να αναγορεύσουν την ίδια τους τη δραστηριότητα σε «ψυχασθένεια». Ο παραλογισμός είναι προφανής.

Λένε όλα τούτα κάτι για την άμεση σχέση μεταξύ κρατικής εξουσίας και ψυχιατρικής; Αν όχι, τότε είμαστε υποχρεωμένοι να προχωρήσουμε σε πιο «κομψές» κοινωνιολογικές ερμηνείες. Και για να καταλήγουμε:

Η διαδικασία για την αναγωγή της μη-αποδεκτής από μας συμπεριφοράς σε ψυχική «αρρώστια»,

α) έχει καθαρά κοινωνικο-πολιτικό χαρακτήρα,

β)γίνεται για να εξυπηρετηθούν τα συμφέροντα και οι σκοπιμότητες της κυρίαρχης λογικής και

γ)αποσκοπεί στην εδραίωση των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας.

7. Από ποιον κρίνεται η ψυχική αρρώστα; Υπεισέρχονται στη διάγνωση της και υποκειμενικοί παράγοντες;

Κρίνεται από τον αρμόδιο ψυχιατρικό «εισαγγελέα» και μόνο. Και στη διάγνωσή της δεν υπεισέρχεται κανένας άλλος παράγοντας πλην του ψυχιατρικού υποκειμενισμού.

8. Τι είναι η ψυχιατρική; Είναι κλάδος της ιατρικής ή όχι;

Πριν αποπειραθούμε να προσεγγίσουμε το ερώτημα «τι είναι η ψυχιατρική», θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε το γιατί η ψυχιατρική δεν ήταν, δεν είναι και δεν θα γίνει ποτέ κλάδος της ιατρικής, παρά τους αντίθετους ευσεβείς πόθους των ψυχιατρικών και παρα-ψυχιατρικών κύκλων, που ανέλαβαν με προσωπική επιλογή και κοινωνική επικύρωση το θεάρεστο και δύσκολο έργο της ψυχιατρικής «σωτηρίας» μας, υπενθυμίζοντας ένα βασικό ιστορικό δίδαγμα σύμφωνα με το οποίο «πίσω από κάθε σωτήρα, βαδίζει πάντα ο δήμιος».

Η ψυχιατρική βρίσκεται από κάθε άποψη σε πλήρη δυσαρμονία με την ιατρική:

α) Από θεωρητική άποψη, η δυσαρμονία είναι ολοφάνερη. Η ψυχιατρική σε αντίθεση με την ιατρική, προκειμένου να υπάρξει έχει απόλυτη ανάγκη από την αναγωγή μιας κατάστασης σε νοσολογική οντότητα.

– Στο πεδίο της ιατρικής, όλες οι νοσολογικές οντότητες είναι αυθύπαρκτες παθολογικές καταστάσεις που δεν προϋποθέτουν κανένα εξω-ιατρικό κριτήριο (ηθικό, φιλοσοφικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό, κλπ.) προκειμένου να αναγνωριστούν ως τέτοιες.

– Στο πεδίο της ψυχιατρικής, όλες οι νοσολογικές οντότητες (πλην των οργανικών ψυχώσεων που ανήκουν στην αρμοδιότητα της νευρολογίας -δηλαδή ενός κλάδου της σωματικής ιατρικής- και όχι της ψυχιατρικής), ανάγονται σε τέτοιες μόνο με την εφαρμογή των προαναφερθέντων εξω-ιατρικών κριτηρίων.

β) Από μεθοδολογική άποψη, η δυσαρμονία είναι το ίδιο ολοφάνερη. Η ψυχιατρική σ’ αντίθεση με την ιατρική, χρησιμοποιεί αποκλειστικά και μόνο υποκειμενικά κριτήρια και ερμηνευτικά σχήματα.

● Στην ιατρική,η κλινική εικόνα της οξείας παγκρεατίτιδας -για παράδειγμα- σκιαγραφείται με μια σειρά αντικειμενικών κλινικών ευρημάτων (πόνος, σοκ, κλπ.) που επιβεβαιώνονται από αντίστοιχα αντικειμενικά εργαστηριακά ευρήματα (λευκοκυττάρωση, αύξηση της αμυλάσης, λιπάσης, χολερυθρίνης, κλπ.). Δηλαδή καθορίζεται από εκτιμήσιμα κλινικά και μετρήσιμα εργαστηριακά μεγέθη.

● Στην ψυχιατρική, για την αναγωγή της «αγχώδους νεύρωσης» -για παράδειγμα- σε νοσολογική οντότητα, επιστρατεύονται διάφοροι υποκειμενικοί και μη μετρήσιμοι παράγοντες (όπως το αίσθημα ανησυχίας, η ευερεθιστότητα, η αναποφασιστικότητα, η αδυναμία για συγκέντρωση και λήψη αποφάσεων και «άλλα τινά») που σχετίζονται με τις κυρίαρχες ηθικές αντιλήψεις και τα κυρίαρχα μοντέλα συμπεριφοράς. Δηλαδή με την αποδοχή ή όχι της αλληλουχίας των αμέτρητων «πρέπει», τα οποία «επιβάλλεται» να καθορίζουν τη συμπεριφορά του ανθρώπου και τα οποία προσδιορίζονται ερήμην και εναντίον του.

γ) Από την άποψη των σχέσεων θεραπευτή – θεραπευόμενου, η δυσαρμονία είναι εκπληκτική. Η ψυχιατρική σε αντίθεση με την ιατρική, εγκαθιστά με τρόπο επιτακτικό και αναπόδραστο, σχέσεις απόλυτης εξουσίας (του θεραπευτή) και απόλυτης υποταγής (του θεραπευόμενου). Σχέσεις που δεν είναι δυνατό να εκφραστούν με ιατρικούς αλλά μόνο με νομικούς όρους. Στο πλαίσιο αυτών των σχέσεων, διαμορφώνεται και μια παράξενη και ιδιότυπη αντίληψη σχετικά με την έννοια της θεραπείας.

● Στην ιατρική, η ίαση εξαρτάται από την εξάλειψη των κλινικών και εργαστηριακών ευρημάτων που χαρακτηρίζουν την αντιμετωπιζόμενη νοσολογική οντότητα και όχι από το τι λέει ή κάνει ο ασθενής.

● Στην ψυχιατρική, η ίαση εξαρτάται μόνο από την πλήρη αποδοχή των κοινωνικών, ηθικών και συμπεριφορικών αξιών του ψυχιάτρου από μέρους του «ασθενούς». Μ’ άλλα λόγια, η υποκειμενική αντίληψη του ψυχιάτρου για τη λεγόμενη πορεία της ψυχικής «ασθένειας» εξαρτάται πάντα και μόνο από αυτά που λέει ή κάνει ο «ασθενής» και από το βαθμό συμφωνίας του ασθενούς με τις προκατασκευασμένες αξίες του ψυχιάτρου.

Δηλαδή, για να θεωρηθεί ότι «βελτιώνεται» η κατάστασή του, ένας «ασθενής» πρέπει απαραιτήτως να υπογράψει τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη, μια ψυχιατρική δήλωση μετάνοιας με την οποία αποκηρύσσει «μετά βδελυγμίας και μετά τάσεων προς έμετον» την προηγούμενη συμπεριφορά του, πράγμα που θα του επιτρέψει να γλυτώσει από την ψυχιατρική ηλεκτροπληξία ή τον ψυχιατρικό εγκλεισμό, ανάλογα με την περίπτωση.

Και έχοντας αποδεχτεί την δια βίου «εθελοντική» συμμόρφωσή του στις απαιτήσεις της χημικής λοβοτομής του μέσω της ψυχο-φαρμακο-δηλητηρίασης, θα ξαναγυρίσει στους κόλπους της εξοντωτικά μεγαλόκαρδης και απάνθρωπης κοινωνίας, η οποία, ανάλογα με τα συμφέροντα και τις σκοπιμότητες της στιγμής, θα θυμάται τον στιγματισμό του και θα του συμπεριφέρεται κατά το δοκούν: Ισόβιος αποδιοπομπαίος τράγος μιας νοσογόνας κοινωνίας που φοράει την λεοντή της αθωότητας και του ανθρωπισμού.

δ) Από την άποψη του κρίνοντος, η δυσαρμονία μεταξύ ψυχιατρικής και ιατρικής είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση.

Στην ψυχιατρική (σε αντίθεση με την ιατρική) ο προσδιορισμός του δίπτυχου «ομαλό ανώμαλο»,γίνεται από άτομα αυτοθεωρούμενα (επικύρωση ατομική) και ετεροθεωρούμενα (επικύρωση κοινωνική) ως ομαλά, με βάση πάντοτε τις αντιλήψεις για το «ομαλό» και το «ανώμαλο» που κυριαρχούν σε κάθε εποχή. Για παράδειγμα:

● H πνευμονία ήταν και παραμένει μια νοσολογική οντότητα, σε κάθε εποχή και κοινωνικό σχηματισμό. Από την άλλη μεριά,

● H ομοφυλοφιλία ανάγεται σε σεξουαλική παρέκκλιση (δηλαδή, σε διαταραχή) από ετεροφυλόφιλους στo πλαίσιo μιας κοινωνικής δομής όπου κυριαρχεί η ετεροφυλοφιλική αντίληψη της σεξουαλικότητας, ενώ κάτω από διαφορετικές συνθήκες ατομικής και κοινωνικής ηθικής, η αναγωγή της ομοφυλοφιλίας σε σεξουαλική παρέκκλιση είναι αδιανόητη. Μ’ άλλα λόγια, η ομοφυλοφιλία δεν θεωρείται παρέκκλιση σε κάθε κοινωνία και εποχή. Τι συμπεράσματα βγαίνουν απ’ αυτό;

Από τα παραπάνω, καθίσταται προφανής η απάντηση στο ερώτημα «Τι είναι η ψυχιατρική;»:

α) Η αντίφαση ανάμεσα στο χαρακτήρα και το αντικείμενο της ψυχιατρικής.

β) Η δυσαρμονία της ψυχιατρικής (θεωρητική και μεθοδολογική) με όλους τους άλλους κλάδους της ιατρικής.

γ) Η αξιωματική αναγωγή της «διαταραγμένης συμπεριφοράς» σε αντικείμενο της ψυχιατρικής.

δ) Η αναπόδεικτη ταύτιση αυτής της συμπεριφοράς με την «αρρώστια». Και

ε) Η ολοκληρωτική υποταγή της ψυχιατρικής στις κυρίαρχες κοινωνικές και πολιτικές σκοπιμότητες κάθε κοινωνίας και εποχής,

οδηγούν αβίαστα στο συμπέρασμα ότι η ψυχιατρική, ως οργανωμένος τρόπος προσέγγισης και χειραγώγησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς, δεν αποτελεί κλάδο της ιατρικής αλλά έκφραση, μέσο, απολογητή και διαχειριστή της κοινωνικής παθολογίας, μαζί με την εγκληματολογία, το ποινικό δίκαιο και τα άλλα συναφή πεδία.

9. Τι είναι ο ψυχικά ασθενής και με βάση ποιες διαδικασίες χαρακτηρίζεται κάποιος σαν ψυχικά ασθενής;

Αρχικά είναι ανάγκη να περιγραφεί το ψυχιατρικό τελετουργικό, μια φρικτή ανακριτική διαδικασία που ίσως μόνο το ταλέντο ενός Πήτερ Βάϊς θα μπορούσε να αποδώσει κάπως ικανοποιητικά.

Ο υποψήφιος για ψυχιατρικό ετικετάρισμα απογυμνωμένος από κάθε δικαίωμα και δυνατότητα να υπερασπιστεί την ύπαρξή του, προσάγεται (το πώς προσάγεται συνιστά ένα άλλο πελώριο ηθικό και πολιτικό πρόβλημα) στον ψυχίατρο-ανακριτή. Ανάμεσα στον ανακριτή και τον ανακρινόμενο, υπάρχει απριόρι μια σχέση απόλυτης εξουσίας και υποταγής.

[Παρενθετικά σημειώνω, πως κατά τη γνώμη μου, μόνο κρατούμενοι σε ολοκληρωτικά καθεστώτα μπορούν να κατανοήσουν την πραγματική σημασία μιας τέτοιας σχέσης. Ακόμα και οι χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι που έζησαν και μίσησαν αυτή τη σχέση στην Ελλάδα κατά την εμφυλιακή, μετεμφυλιακή και δικτατορική περίοδο (και οι οποίοι, μόλις διαφοροποιήθηκαν οι συνθήκες την λησμόνησαν ολότελα, χωρίς να αντιλαμβάνονται την διαρκώς παρούσα πιθανότητα επαναβίωσής της) ήταν σε πολύ καλύτερη μοίρα από τον ψυχικά «ασθενή». Γιατί σ’ αντίθεση με τον ψυχικά «ασθενή», οι πολιτικοί κρατούμενοι είχαν κάτι να υπερασπισθούν. Ο «ψυχασθενής» δεν έχει τίποτε. Μόνο ένα πελώριο, απόλυτο και διαλυτικό κενό. Όμως ας ξαναγυρίσουμε στο τελετουργικό.]

Ο «ευφυής» ανακριτής απευθύνει στο διαλυμένο ανακρινόμενο μια σωρεία συμβατικών ερωτήσεων που αναφέρονται στην συμπεριφορά, τις ιδέες, τις σχέσεις του, κλπ. Ανάμεσα σ’ αυτές ξεχωρίζουν για την «εξυπνάδα» και την «πρωτοτυπία» τους και μερικές του τύπου «σε τι διαφέρει το ποτάμι από τη λίμνη ή το πουλί απ’ το αεροπλάνο» (που θα έπρεπε να αντικατασταθεί από την ερώτηση «σε τι διαφέρει ένας ψυχίατρος από έναν SS»). Προϊόν αυτής της ανακριτικής διαδικασίας είναι μια πρώτη διάγνωση-ετικέτα.

Σχετικά με το πρώτο σκέλος της ερώτησης και το «τι είναι ο ψυχασθενής», η απάντηση εξαρτάται από μια μυριάδα παραμέτρων που αφορούν τον ερωτόμενο. Κατά τη γνώμη μου, ο ψυχικά «ασθενής»

α) Από μη-ψυχιατρική άποψη είναι μια διαφορετική εμπειρία που έχει δικαίωμα να βιωθεί.

β) Από νομική άποψη είναι ένας πολίτης ανύπαρκτης κατηγορίας, στερημένος από κάθε κοινωνικό και πολιτικό δικαίωμα.

γ)Από ανθρώπινη άποψη είναι μια ύπαρξη χωρίς κανένα δικαίωμα στην ατομική και κοινωνική ζωή. Και τέλος,

δ) Από οικονομική άποψη είναι ένα αντικείμενο διαρκούς εκμετάλλευσης που άθελά του στηρίζει ένα πολυποίκιλο πλέγμα συμφερόντων στο οποίο εμπλέκονται η κρατική γραφειοκρατία, το επιστημονικό κατεστημένο, οι φαρμακευτικές εταιρείες καθώς και οι ψυχίατροι, οι ψυχοθεραπευτές, το προσωπικό των διαφόρων ψυχιατρικών ιδρυμάτων, οι κοινωνικοί λειτουργοί και όλα τα επιμέρους στοιχεία αυτής της ενδιάμεσης εκτελεστικής κλίκας που μέσα από την παροχή των υπηρεσιών της, διασφαλίζει και αναπαράγει την προσωπική της ύπαρξη (η ανυπαρξία).

10. Ποιος είναι ο κοινωνικός ρόλος του ψυχιάτρου;

Μιλώντας χωρίς περιφράσεις και ψευτο-ευγένειες, ο ψυχίατρος όπως κάθε ψυχοτεχνικός, είναι ένας φτωχοδιάβολος, ένας απρόσωπος λακές της εξουσίας που έναντι πινακίου φακής, υποκαθιστά τον παπά και τον χωροφύλακα στη σφαίρα της ψυχικής δραστηριότητας. Είναι ένα θλιβερό εκτελεστικό όργανο της αναγκαίας για την εξουσία αστυνομίας της σκέψης, που έχει αναλάβει τον φρονηματισμό του διαφορετικού με τα αποτρόπαια μέσα του ξυλοδαρμού, των αλυσίδων, της ηλεκτροκεραυνοβόλησης, της χειρουργικής, και φαρμακευτικής λοβοτομής και της λογοχειραγώγησης. Με αντάλλαγμα την επιβίωσή του και κάποιο κοινωνικό «κύρος».

Ο ψυχίατρος είναι ένας υπαλληλίσκος της εξουσίας στον οποίο έχει ανατεθεί ένας καταθλιπτικός και βρώμικος ενδιάμεσος εκτελεστικός ρόλος. Είναι μια τραγική ύπαρξη που κατασπαταλιέται και συνθλίβεται μέσα σε μια άλυτη αντίφαση που απορρέει απ’ το υπαλληλικό καθήκον που της ανατέθηκε: Μια αντίφαση που εκφράζεται με την υποχρέωση του να αντιμετωπίζει ηθικά και πολιτικά προβλήματα, με δήθεν ιατρικές μεθόδους.

11. Τι είναι στην ουσία, η λεγόμενη ψυχική «ασθένεια»;

Ψυχική «ασθένεια» είναι μια συγχυτική, κατακερματισμένη και αδιέξοδη κατάσταση της ατομικής προσωπικότητας, που οργανώνεται γύρω από τη σύγχυση, τον κατακερματισμό και το αδιέξοδο που της επιβάλλει μια νοσογόνα κοινωνική δομή. Είναι η τραγικότερη, ολοκληρωτικά αλλοτριωμένη, ατομική αντίδραση στην απόλυτα αλλοτριωτική δράση ενός δικτύου κοινωνικών σχέσεων που λειτουργεί με στόχο την καθυπόταξη και όχι την εξυπηρέτηση των μελών της. Κι αυτό σημαίνει πως κάθε απόπειρα για προσέγγισή της, προϋποθέτει πριν απ’ όλα έρευνα στο χώρο της κοινωνικής και όχι της σωματικής παθολογίας.

12. Έχει ο ψυχικά «ασθενής» ανθρώπινα δικαιώματα; Κι αν ναι, γίνονται σεβαστά;

Ανθρώπινα δικαιώματα και ψυχικά «ασθενής»είναι έννοιες που αποκλείονται αμοιβαία, παρ’ όλες τις υποκριτικές ψυχιατρικές διαβεβαιώσεις για το αντίθετο (διαβεβαιώσεις που επιβάλλονται από την ανάγκη να τηρούνται τα προσχήματα). Οι ψυχικά «ασθενείς»:

● Δεν έχουν δικαίωμα καθορισμού του χώρου, του χρόνου και των επαφών τους.

● Δεν ορίζουν το κορμί τους, που υφίσταται καθημερινούς βιασμούς με ψυχο-φαρμακο-δηλητηρίαση, ηλεκτροσόκ, λοβοτομή, δέσιμο στο κρεβάτι («καθήλωση»), κ.α.

● Δεν έχουν δικαίωμα δικαιοπραξίας (πράγμα που προστατεύει τους διώκτες τους οι οποίοι βρίσκονται στο οικογενειακό τους περιβάλλον και στον ψευτο-επιστημονικό χώρο που συμπράττει με τους συγγενείς).

● Δεν διαθέτουν ελεύθερα τα χρήματα και τα περιουσιακά τους στοιχεία (όταν συμβαίνει να έχουν).

● Δεν ορίζουν ένα μίνιμουμ προσωπικών ειδών.

Κι ύστερα μιλάμε για ανθρώπινα δικαιώματα. Ας μη γελοιοποιούμε τις έννοιες. Αρκετά γελοιοποιήθηκαν από τους όπου γης «υποστηρικτές» τους.

Πρέπει να κατανοηθεί πως αυτό ακριβώς είναι το Γκουλάγκ: Η απόλυτη άρνηση κάθε ανθρωπίνου δικαιώματος. Κι αυτό αφορά τόσο τη Δύση, όσο και την Ανατολή. Γκουλάγκ είναι τα ψυχιατρεία, οι φυλακές, τα ορφανοτροφεία, τα γηροκομεία, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα κάθε λογής εγκλειστήρια για αποδιοπομπαίους τράγους. Γκουλάγκ, εγκλειστήρια και εξουσιαστική κτηνωδία, είναι έννοιες ταυτόσημες.

13. Πόση και ποια είναι η εκπαίδευση στην ψυχιατρική;

Σύμφωνα με την μέχρι σήμερα [1982] ισχύουσα πρακτική, γιατί δεν ξέρουμε τι αλλαγές εγκυμονούνται τώρα, η εκπαίδευση διαρκεί τρία χρόνια. Ανά ένας χρόνος στην παθολογία, την νευρολογία και την ψυχιατρική, και χρίζεται κανείς «νευρολόγος-ψυχίατρος» ( «γιατί άραγε, όχι και παθολόγος;», απορεί δικαίως ο ψυχίατρος Γιάννης Τσέγγος). Χρίζεται βέβαια νευρολόγος-ψυχίατρος, αλλά αγνοεί την ιστορική εξέλιξη της «επιστήμης» που υπηρετεί. Υποκλίνεται στον Κρέπελιν και τους ομοίους του, μ’ όλο που δεν είδε ποτέ ούτε τα εξώφυλλα των βιβλίων τους. Εκφράζεται απορριπτικά ή με περιφρόνηση για τους γνωστότερους εκφραστές της κριτικής ψυχιατρικής σκέψης, μ’ όλο που ποτέ δεν διανοήθηκε να μελετήσει το έργο τους (γιατί η κριτική είναι ανατρεπτική και οι βεβαιότητες μας δεν αντέχουν σε… ανατροπές). Αγνοεί, κατά κανόνα, τα φιλοσοφικά ρεύματα που συνδέονται με την ψυχιατρική. Ξέρει όμως να εξετάζει «ψυχιατρικά», με βάση τους κανόνες της «κλασικής» ψυχιατρικής.

[Παρένθεση: Η έννοια του «κλασικού» εμπεριέχει το στοιχείο της τελειότητας. Μιλάμε για την κλασική αρχαιότητα, για κλασική τέχνη, για κλασική μουσική, κλπ. Καμία επιστήμη μέχρι σήμερα δεν διανοήθηκε να αυτο-χαρακτηριστεί «κλασική». Μόνο η ψυχιατρική το αποτόλμησε, σε μια απέλπιδα προσπάθεια να προσποριστεί το κύρος που στερείται και κλείσει τις χαίνουσες πληγές της με αυτοκόλλητες ετικέτες.]

Ξέρει λοιπόν να εξετάζει με βάση τους κανόνες της «κλασικής» ψυχιατρικής. Και, φυσικά, ξέρει να βάζει εν ριπή επιστημονικού οφθαλμού, διαγνώσεις. «Μανιοκαταθλιπτική ψύχωση μανιακού τύπου», «σχιζοφρένεια κατατονική», «αγχώδης νεύρωση» και άλλες παρόμοιες διανοητικές “υπερσυλλήψεις”.

Μέσα σε ένα τέτοιας έκτασης πλέγμα άγνοιας και αναισθησίας απέναντι στα μηνύματα των καιρών, που καλλιεργείται συστηματικά από την ίδια του την εκπαίδευση, ο υπό εκκόλαψη ψυχίατρος ορκίζεται στα ηλεκτροσόκ και προσεύχεται στα ψυχοφάρμακα που προσφέρονται ως μοναδική λύση στο πρόβλημά του.

Για μερικούς μήνες, ο εκκολαπτόμενος ψυχίατρος μαθαίνει ανέκδοτα, αποστηθίζει αναπόδεικτους αφορισμούς, ενδοβάλλει το μοντέλο των ιεραρχικά ανωτέρων του (εκεί οδηγεί η άρνηση του… Φρόιντ) και εξασκείται στο γράψιμο («ιστορικών»), δηλαδή σε μια δραστηριότητα που εγκατέλειψε μετά τις τελευταίες γραπτές εξετάσεις του στο πανεπιστήμιο, αφού επί 18 χρόνια διδάχθηκε την οργανωμένη κακοποίηση της ελληνικής γλώσσας.

Έτσι παίρνει σάρκα και οστά η κατάκτηση της θεωρίας και της πρακτικής της «κλασικής» ψυχιατρικής. Μόνο που δεν πρόκειται για επιστημονική ή διανοητική, αλλά για στρατιωτική κατάκτηση στην κυριολεξία.

14. Με ποια διαδικασία εισάγεται κάποιος στο ψυχιατρείο;

Από τη στιγμή που περνάει κάποιος την πύλη του ψυχιατρικού εγκλειστήριου, επισημοποιείται το ετικετάρισμά του. Από κει και πέρα, η συμπεριφορά των δήθεν υγιών απέναντί του (ακόμη κι αν βγει) κλιμακώνεται από την πλήρη άρνηση μέχρι την απλή ανοχή της ύπαρξής του, με κύρια ενδιάμεσα χαρακτηριστικά, την κοροϊδία, τον εμπαιγμό, τον διασυρμό. Δεν είναι καθόλου εξωπραγματική η άποψη ότι στην πύλη των ψυχιατρικών εγκλειστηρίων θα έπρεπε να αναγράφεται βελτιωμένο και συμπληρωμένο το δαντικό «Ω σεις που μέσα μπαίνετε… αφήστε κάθε ελπίδα να ξαναβγείτε». Ο ετικεταρισμένος, έχει πολλές ελπίδες να ξαναβγεί από το εγκλειστήριο. Δεν έχει όμως καμία ελπίδα να ξαναβγεί από την φυλακή που ορίζεται από την ίδια την ετικέτα του.

Πως έρχεται ένας ψυχικά «ασθενής» στο εγκλειστήριο; Φυσικά, παρά τη θέλησή του. Ο εγκλεισμός του συνιστά μια πράξη βίας ή μια πράξη απάτης ή μια πράξη βίας και απάτης.

Η πράξη βίας,όταν ενεργείται με βάση μια δικαστική απόφαση, είναι νομότυπη, χωρίς αυτό να σημαίνει και ηθικά δικαιωμένη. Όταν ενεργείται με βάση τη θέληση των συγγενών και μια ιατρική εντολή (που σημαίνει γνωμάτευση από δύο ψυχιάτρους ή από ένα ψυχίατρο και ένα παθολόγο, γεν. γιατρό, κλπ.) σπανίως είναι νομότυπη, και σχεδόν πάντα είναι ηθικά έκθετη. Σε κάθε περίπτωση, υποκείμενο αυτής της πράξης βίας, δεν είναι ούτε η δικαστική αρχή, ούτε ο ψυχίατρος, ούτε οι συγγενείς. Είναι το μόνο βουβό πρόσωπο του τραγικού κυκλώματος: Ο ίδιος ο ψυχικά «ασθενής».

Η όλη υπόθεση είναι μια πράξη απάτης, γιατί το υπό εγκλεισμό άτομο, ναυαγισμένο μέσα στην κατάστασή του, τη δράση των φαρμάκων που του έχουν χορηγηθεί και το πιεστικό «ενδιαφέρον» των γιατρών και των συγγενών, «πείθεται» με διάφορες παραπλανητικές υποσχέσεις που αναφέρονται στο παρόν και το μέλλον του, να περάσει την πύλη. Σ’ ένα δευτερόλεπτο θα είναι «νεκρός». Ύστερα ο ενδιαφερόμενος συγγενής (και όχι ο «ασθενής») υπογράφει μια «υπεύθυνη δήλωση» με την οποία παραδίδεται ο «ασθενής» (και όχι ο συγγενής) άοπλος στις διαθέσεις της ψυχιατρικής εξουσίας. Η υπογραφή τίθεται σ’ ένα δευτερόλεπτο. Ο δήθεν ασθενής είναι «νεκρός». Με την περίφημη και επαίσχυντη αυτή δήλωση, ο συγγενής αποδέχεται την εφαρμογή πάνω στο κορμί και το μυαλό του «ασθενούς», όλων των «θεραπευτικών» μεθόδων, εξαιρουμένων των χειρουργικών επεμβάσεων για τις οποίες απαιτείται ιδιαίτερη συγκατάθεση.

Αυτός ο φρικιαστικός βιασμός της θέλησης του «ασθενούς», αποτελεί τον πρόλογο της ένταξής του στο παράλογο κύκλωμα της βίας, που χαρακτηρίζει τόσο τη «ζωή» του έγκλειστου σε οποιοδήποτε ψυχιατρικό Γκουλάγκ, όσο και τον τρόπο που τον αντιμετωπίζει μια κοινωνία της οποίας τη λογική έχει αρνηθεί. Από την στιγμή που ο έγκλειστος παίρνει τη θέση του ανάμεσα στους ομοιοπαθείς του, ο χρόνος και η ατομικότητα, χάνουν κάθε νόημα γι’ αυτόν.

Ο ακούσιος εγκλεισμός συνιστά μια απόλυτα ιδιαίτερη κατάσταση, που δεν είναι νοσηλεία, ούτε φυλάκιση. Δεν είναι νοσηλεία γιατί (α) δεν γίνεται στη βάση μιας αντικειμενικά προσδιοριζόμενης αρρώστιας και (β) δεν παρέχεται με βάση τη θέληση του ασθενούς. Και δεν είναι φυλάκιση γιατί (α) δεν έχει σαν αιτία της ένα καθορισμένο ποινικό αδίκημα, μια αξιόποινη πράξη που έχει κριθεί και (β) δεν επισύρει μια ποινή με καθορισμένη διάρκεια.

Ο εγκλεισμός μπορεί να διαρκέσει μια μέρα, μια βδομάδα, ένα χρόνο ή έναν αιώνα. Αυτό εξαρτάται από την καλή θέληση του οποιουδήποτε δήθεν θεραπευτή. Κανένας θεϊκός ή ανθρώπινος νόμος δεν παρεμβαίνει περιοριστικά και προσδιοριστικά στην ανεξέλεγκτη δράση της ψυχιατρικής εξουσίας πάνω στον «ασθενή».

Ο ακούσιος εγκλεισμός είναι μια τυπικά νομιμοποιημένη κατάσταση που δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί με νομική ορολογία. Είναι η αέναη εκδίκηση της κυρίαρχης λογικής ενάντια στη μη-λογική (ή σε ότι επιβλήθηκε να θεωρείται ως μη-λογική) και στην απόρριψη του λόγου της. Είναι η επιβεβαίωση της «υγείας» μιας άρρωστης κοινωνίας που διαιωνίζει την αρρώστια και τις αυταπάτες της.

15. Για ποιο λόγο υπογράφεται από τον συγγενή η «υπεύθυνη δήλωση» που αφορά τον ασθενή, κατά την εισαγωγή του στο ψυχιατρικό εκλειστήριο;

Το εγκλειστήριο είναι μέσο προστασίας όχι των εγκλείστων, αλλά των ασφυκτικών κοινωνικών πλαισίων μέσα στα οποία λειτουργεί ο σύγχρονος κοινωνικός «άνθρωπος». Είναι μέσο φρονηματισμού του μη-αποδεκτού που διαταράσσει την μακαριότητα του αποδεκτού «πολιορκώντας το κοίταζε τη δουλειά σου με την αγωνία μου». Ο δήθεν λογικός παραδίνει εκεί επί αποδείξει τον δήθεν τρελό, για λόγους προσωπικού συμφέροντος και προσωπικής απενοχοποίησης: Από τη στιγμή που ο αποδιοπομπαίος αναλαμβάνεται από τους ψυχίατρους, η μικροκοινωνία που τον καθόρισε και τον στιγμάτισε, μπορεί να απολαμβάνει τον ύπνο του δικαίου. Για την όλη κατάσταση, «δεν ευθύνεται» η ίδια αλλά η δήθεν αρρώστια.

Όμως για να αποφευχθούν οι επαναλήψεις, παραθέτω το εύγλωττο κείμενο της υπεύθυνης δήλωσης που είναι υποχρεωτική για κάθε εισαγωγή σε ψυχιατρικό εγκλειστήριο:

«Ο κάτωθι υπογεγραμμένος (όνομα), συγγενής ή κηδεμόνας του ασθενούς (όνομα) εισερχόμενου στο ψυχιατρικό ίδρυμα… προς θεραπεία ή παρατήρησιν, δέχομαι όπως ούτος υποβληθή εις πάσαν ενδεικνυομένην υπό των ιατρών θεραπευτικήν ή διαγνωστικήν μέθοδον: Ηλεκτροσόκ, καρδιαζόλ σοκ, ινσουλινοθεραπεία, αρτηριογραφία, εγκεφαλογραφία, εκτός χειρουργικών επεμβάσεων. Ο δηλών…»

Υπάρχει έστω και ένας άνθρωπος που θα εξουσιοδοτούσε με τη θέλησή του κάποιο «συγγενή» να υπογράψει «αντ’ αυτού», μια παρόμοια δήλωση. Όμως πρόκειται για τρελούς. Και οι «τρελοί» δεν είναι υπάρξεις. Ανθρώπινες τουλάχιστον.

16. Μπορεί ένας «ασθενής» να προστατευτεί νομικά από τις αυθαιρεσίες σε βάρος του;

Δεν μπορεί ούτε τυπικά, ούτε ουσιαστικά. Τυπικά, γιατί η ισχύουσα νομοθεσία αφήνει ελάχιστα περιθώρια για κάτι τέτοιο. Ουσιαστικά, γιατί ο «ασθενής» από τη μια μεριά αγνοεί ακόμα κι αυτά τα ελάχιστα περιθώρια και στερείται της δυνατότητας και των μέσων να κινήσει τις σχετικές νομικές διαδικασίες, κι από την άλλη γιατί σε μια τέτοια προσπάθειά του θα βρεθεί αντιμέτωπος με το μέτωπο των φορέων της «λογικής»: Την «επιστήμη» (ψυχίατροι και οι συν αυτοίς) και την κοινωνική «ομαλότητα» (συγγενείς και οι συν αυτοίς). Και σε μια τέτοια μάχη, ο τρελός» είναι απριόρι χαμένος. Η τράπουλα που χρησιμοποιεί η «λογική» είναι σημαδεμένη. Και η «τρέλα» αγνοεί τα σημάδια της.

Βέβαια, υπάρχει κάποια δυνατότητα υπεράσπισης του «ασθενούς» από τους συγγενείς. Όμως πρόκειται για μια θεωρητική δυνατότητα και μόνο, γιατί κατά κανόνα, πρόθεση του ενάγοντος δεν είναι η αθώωση του… εναγόμενου.

17. Πως εξηγείται το γεγονός ότι μερικοί έγκλειστοι δραπετεύουν από τα ψυχιατρεία κι ύστερα επιστρέφουν μόνοι τους σ’ αυτά;

Ύστερα από μια περίοδο αποξένωσης από τις κοινωνικές του σχέσεις και απόρριψης του από τον κοινωνικό του περίγυρο, ο «ασθενής» συλλαμβάνει ενστικτωδώς τη μοναδική δυνατότητα επιβίωσης που του αφήνει μια κοινωνία της οποίας τη λογική έχει – προσωρινά ή μόνιμα – αρνηθεί. Και αποδέχεται τη μονιμοποίηση του διανοητικού του κατακερματισμού με ψυχιατρικές μεθόδους, προκειμένου να περισώσει την σωματική του ύπαρξη. Γιατί αυτό ακριβώς κάνει το ψυχιατρείο: Παρέχει σωματική ασφάλεια με βαρύτατα ανταλλάγματα. Αυτή η διαπίστωση δεν αφορά μόνο το ψυχιατρείο, αλλά και κάθε θεσμό που έχει τη δύναμη να επιβάλλει στίγματα και μακροχρόνιους εγκλεισμούς.

Ας ξαναφέρουμε στη μνήμη μας, τις μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης που επιβάλλονταν κατά την περίοδο 1936-1974 στους, υπό διωγμό, κομμουνιστές. Κι ας αναλογιστούμε την αντίδρασή τους σ’ αυτές, όπως κωδικοποιήθηκε με την πασίγνωστη φόρμουλα του αρχηγού τους Νίκου Ζαχαριάδη: «Αγάπα το κελί σου, τρώγε το φαΐ σου, διάβαζε πολύ». Μέσα από ποια διεστραμμένη αντιστροφή των ψυχολογικών διεργασιών, φτάνει κανείς να αγαπάει τον χώρο του εγκλεισμού του; Κι όταν αυτό ισχύει για πολιτικούς κρατούμενους που διατηρούν την διανοητική τους ακεραιότητα, γιατί προκαλεί απορίες όταν ισχύει για ψυχικά «ασθενείς» που είναι σε κατάσταση σύγχυσης, κατακερματισμού και απόρριψης;

18. Ποιες είναι οι συνθήκες ζωής των «ασθενών»; Υπάρχουν θάλαμοι 20 και 30 ατόμων; Αν ναι, πως είναι δυνατό να συμβιώσουν στον ίδιο θάλαμο «ασθενείς» με διαφορετικές διαγνώσεις;

● Στην πρώτη ερώτηση δεν μπορεί κανείς ν’ απαντήσει χωρίς τον κίνδυνο να την αποδυναμώσει γελοιογραφικά, αν και εφόσον δεν έχει βιώσει τη μοίρα του έγκλειστου. Μόνοι αρμόδιοι να απαντήσουν είναι οι πρώην και νυν έγκλειστοι. Και ίσως, κατά δεύτερο λόγο, και κάποιοι ευσυνείδητοι άνθρωποι που βίωσαν αυτή τη μοίρα από άλλη θέση (ψυχιατρική, διοικητική, κλπ.)

● Στη δεύτερη ερώτηση η απάντηση είναι καταφατική, Ναι, υπάρχουν θάλαμοι 20, 30 και 40 ατόμων. Κι αυτό είναι μια επιπλέον απόδειξη της κυρίαρχης ψυχιατρικής αντίληψης για τους «ασθενείς»: δεν υφίστανται σαν ανθρώπινες υπάρξεις. Είναι κάτι αλλόκοτα, απροσδιόριστα και αξιοπερίεργα όντα που χρησιμοποιούνται ως κοινωνικά σκιάχτρα στον ζωολογικό κήπο που ονομάζουμε «κοινωνία» μας.

● Στην τρίτη ερώτηση η απάντηση δόθηκε με την τελευταία απ’ τις παραπάνω φράσεις. Στον κοινωνικό ζωολογικό κήπο εξαναγκάζονται να υπάρχουν συμβιωτικά όλα τα είδη των ζώων. Γιατί όχι κι αυτό; Βέβαια το ερώτημα είναι πως υπάρχουν και αν υπάρχουν με τρόπο φυσικό. Όμως γι’ αυτό παραπέμπουμε στην ηθολογία που έχει δώσει την απάντηση από καιρό.

19. Τι εξυπηρετεί η χορήγηση στολής στον τρόφιμο του ψυχιατρικού ασύλου;

Η ερώτηση δεν είναι πρωτότυπη. Κατά συνέπεια δεν μπορεί να είναι πρωτότυπη και η απάντηση που έχει διατυπωθεί οριστικά από δεκαετίες τώρα. Στις φυλακές, τα σχολεία, το στρατό, τα ψυχιατρεία και τα όποια μαζικά ιδρύματα, η χορήγηση στολής συμβάλλει ουσιαστικά στο σπάσιμο της ατομικότητας και στη μαζοποίηση του ανθρώπου.

20. Ο εγκλεισμός ενός ατόμου σε ψυχιατρείο, αποτελεί μια πράξη βίας ή όχι;

Είναι σαν αν ρωτάμε αν ο βιασμός αποτελεί μια πράξη βίας ή όχι. Η ίδια η έννοια του ακούσιου, εμπεριέχει σαν θεμελιακό της στοιχείο τη βία. Κι όπως τονίστηκε παραπάνω, ο εγκλεισμός στο ψυχιατρείο δεν συνιστά μόνο μια πράξη βίας, αλλά και μια πράξη απάτης. Έχει όμως εξασφαλισμένο το ατιμώρητο γιατί διαπράττεται από την εξουσία και όχι από τους αντιπάλους της.

21. Πως δρουν τα ψυχοφάρμακα; Τι θεραπευτικό αποτέλεσμα και ποιες παρενέργειες έχουν;

● Σχετικά με τη δράση τους, ο μηχανισμός είναι άγνωστος. Ωστόσο η επιστημονική μας υπερευαισθησία δεν αποτρέπει την αλόγιστη χορήγησή τους.

● Σχετικά με το “θεραπευτικό” τους αποτέλεσμα, απάντηση δίνεται δια στόματος Hoffman – La Rochne (της εταιρείας που έχει τη μερίδα του λέοντος στις πωλήσεις ψυχοφαρμάκων) στην μπροσούρα της Τα ψυχοτρόπα φάρμακα στην καθημερινή ιατρική πράξη: «Τα ψυχοτρόπα επιτρέπουν τη θεραπεία μόνο των συμπτωμάτων και όχι των παθήσεων». Τα σχόλια περιττεύουν.

● Σχετικά με τις παρενέργειές τους, που είναι άπειρες (για να μην πούμε πως έχουν μόνο παρενέργειες και τίποτα άλλο) υπάρχει η ομολογία των ίδιων των εταιρειών που τα παράγουν και των ψυχιάτρων που όταν χορηγούν ένα νευροληπτικό, το συνοδεύουν πάντα κι από ένα αντιπαρκινσονικό (Αρτάν ή Ακινετόν), για την εξουδετέρωση των ανεπιθύμητων δράσεων του πρώτου (ποιες είναι άραγε οι επιθυμητές;)

Και εδώ θα ήθελα να κάνω μια ερώτηση: Ποιος ψυχίατρος (που γνωρίζει τις παρενέργειες των φαρμάκων που χορηγεί) θα δεχόταν να ακολουθήσει ο ίδιος για μερικές μέρες τη φαρμακευτική αγωγή που χορηγεί στον «ασθενή» του; Σε περίπτωση καταφατικής απάντησης, ενεδρεύει η Ακαδημία Αθηνών για την απονομή του βραβείου αυτοθυσίας.

22. Για ποιο λόγο χορηγούνται υπέρμετρες δόσεις ψυχοτρόπων φαρμάκων;

Ο στόχος τους περικλείεται σε δύο μονοδιάστατες λέξεις που κλείνονται ψυχιατρικά σε όλες τις πτώσεις: Κέρδος (της φαρμακοβιομηχανίας) και καταστολή (του δήθεν «ασθενούς»).

23. Τι υποτροπές σημειώνονται και πόσοι από τους ασθενείς θεραπεύονται οριστικά;

Η ερώτηση και ειδικότερα το δεύτερο σκέλος της συνιστά ψυχιατρικό ανέκδοτο και προβλέπεται πως θα κυκλοφορήσει ευρέως.

24. Πως μπορεί κάποιος γιατρός που αμφισβητεί τη χρησιμότητα των ψυχοτρόπων να εναρμονίσει τις πεποιθήσεις του με την απασχόλησή του σε κάποιο ψυχιατρείο;

Πρόκειται για ένα αιχμηρό συνειδησιακό πρόβλημα που ταλανίζει κάθε νοσοκομειακό γιατρό που συμβαίνει να αμφισβητεί την «θεραπευτική » αξία των ψυχο-φαρμακο-δηλητηρίων.

Για όσο χρόνο θα απασχολείται και νοσοκομειακά, η απάντηση σε τούτη την ερώτηση θα αναφέρεται πάντα σε δυο επίπεδα: Πρώτο, στο επίπεδο της ιδιωτικής ιατρικής όπου μπορεί να μην χορηγεί καθόλου ψυχοφάρμακα παρά μόνο ύστερα από τη ρητά εκφρασμένη επιθυμία του ενδιαφερόμενου. Δεύτερο στο επίπεδο νοσοκομειακής ιατρικής, όπου όταν αδυνατεί να αποφύγει τα ψυχοφάρμακα (εξαιτίας του ιεραρχικού καταναγκασμού) μπορεί να τα χορηγεί στις μικρότερες δυνατές δόσεις.

Όπως και να έχει το θέμα, γεγονός παραμένει ότι η σχιζοφρενική διάσταση (σίγουρα μη… ενδογενής) που χαρακτηρίζει καθέναν που αμφισβητεί τις κατεστημένες απόψεις ενώ δουλεύει σε μια κατεστημένη δομή, είναι ένα από τα τιμήματα της αμφισβήτησης που παύει να καταβάλλεται μόνο με την εγκατάλειψη της κατεστημένης δομής.

25. Γιατίχρησιμοποιούνται τα ηλεκτροσόκ, ποιονεξυπηρετεί η χρήση τους, ποια η θεραπευτική τους αξία και τι κινδύνους εμπεριέχουν;

Το Ηλεκτροσόκ είναι η πρόκληση μιας τεχνητής κρίσης επιληψίας. Σύμφωνα με την ισχύουσα βιβλιογραφία πρέπει να εφαρμόζεται σε ελάχιστες περιπτώσεις, ενώ σύμφωνα με την ισχύουσα πρακτική εφαρμόζεται σχεδόν παντού. Δεν έχει κανένα θεραπευτικό αποτέλεσμα (εάν φυσικά η έννοια της «θεραπείας» δεν έχει χάσει εντελώς όποιο περιεχόμενο και αν δεν συνταυτίζεται με την καταστολή). Αλλά ενώ είναι δεδομένη η ανυπαρξία όποιας θεραπευτικής αξίας του ηλεκτροσόκ, παράλληλα είναι πλήρως καταξιωμένο το κατασταλτικό του αποτέλεσμα.

Με δύο ηλεκτρόδια χορηγείται ηλεκτρικό ρεύμα ικανής έντασης στους κροταφικούς λοβούς του ασθενούς. Προκαλείται έτσι μια μικρής διάρκειας επιληπτική κρίση. Grand mal. Μέθοδος απλοϊκή και απάνθρωπη. Ας μην αναφερθεί το καθομολογούμενο οξύ αμνησιακό σύνδρομο (αμνησία προσφάτων γεγονότων, αδυναμία συγκράτησης προσφάτων πληροφοριών, κλπ.) που είναι δυνατό να υποχωρήσει σε μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα ή και ποτέ. Ας μην αναφερθούν οι πιθανολογούμενες μόνιμες αλλοιώσεις σε κυτταρικό επίπεδο. Ας μην αναφερθεί μια σωρεία άλλων παρενεργειών και ας σημειωθεί μόνο η χορηγούμενη αναισθησία. Τι σημαίνει άραγε για τον «ασθενή», η χορήγηση ενός μεγάλου αριθμού αναισθησιών σε διάστημα μερικών ημερών; Είναι δύσκολο να φανταστούμε το μυθικό εκείνο ον που θα έβγαινε αλώβητο από μια τέτοια δοκιμασία.

Όλα τα παραπάνω συνιστούν τις ιατρικές-βιολογικές παραμέτρους του «θεραπείας» με ηλεκτροσόκ. Όμως η σφαιρική προσέγγισή της, αποκαλύπτει την ύπαρξη και άλλων πολιτικών και κοινωνικών παραμέτρων που δεν είναι δυνατόν να αγνοηθούν.

Το 1937, στην υπό φασιστικό καθεστώς Ιταλία, ο ψυχίατρος Ούγκο Τσερλέτι, αναλαμβάνει μια έρευνα στα σφαγεία της Ρώμης. Εκεί θα παρατηρήσει τα γουρούνια που πριν οδηγηθούν στη σφαγή, δέχονται μια ηλεκτρική εκκένωση στο κεφάλι, καταστέλλονται οι αντιδράσεις τους και έτσι χωρίς προβλήματα, περνούν από το μαχαίρι του σφαγέα. Σκέφτηκε λοιπόν ο Τσερλέτι να εφαρμόσει τη μέθοδο αυτή στους ανθρώπους. Έτσι εφευρέθηκε και εμπεδώθηκε το ηλεκτροσόκ. Η σχέση «σφαγέας-σφαγείο-γουρούνι» τροποποιήθηκε σε «ψυχίατρος-ψυχιατρείο-άνθρωπος». Και η κυρίαρχη λογική που απειλούνταν απ’ τον ίδιο της τον παραλογισμό (οικονομικές δυσκολίες μετά την κρίση του 1929-31, τάση για εξάπλωση των ολοκληρωτικών καθεστώτων, πόλεμος, κλπ.) επικύρωσε αυτή την τροποποίηση.

Τονίζω το γεγονός ότι το ηλεκτροσόκ εφευρέθηκε και εμπεδώθηκε σε συνθήκες ολοκληρωτισμού, για να υποσημειώσω τη δεδομένη αδυναμία της κοινής γνώμης (ή των πιο προοδευτικών τμημάτων της) να αντιδράσει στην εφαρμογή αυτού του μέσου σε «θεραπευτικό» επίπεδο. «Τα ηλεκτροσόκ είναι θεραπευτικά μέσα που αλλοιώνουν ύπουλα την θέληση του άλλου, όπως άλλοτε οι αλυσίδες» καταγγέλλει ο καθηγητής της ψυχιατρικής Τόμας Σαζ.

Είναι σίγουρο πως ο αριθμός των θυμάτων της ψυχιατρικής ηλεκτροπληξίας θα εκμηδενιζόταν, εάν καθιερωνόταν νομοθετικά η προϋπόθεση της χορήγησης 3 ή 4 ηλεκτροσόκ στους ψυχιάτρους που θα επιθυμούσαν να πάρουν άδεια για την εφαρμογή αυτής της «θεραπείας».

26. Τι είδους ψυχοθεραπεία κάνετε σε επίπεδο ιδιωτικής ιατρικής;

Δεν κάνω ψυχοθεραπεία. Απλώς ανταλλάσω απόψεις, γνώσεις και θεωρητικοποιημένες εμπειρίες με μια άλλη ανθρώπινη ύπαρξη που έχει ανάγκη απ’ αυτή την ανταλλαγή, με ένα και μοναδικό στόχο: Να ενισχυθούν οι τάσεις για προσδιορισμό, επαναπροσδιορισμό ή οριοθέτηση ενός νοήματος ζωής, που εμπεριέχονται στον καθένα μας. Κι αυτό προϋποθέτει σχέσεις ειλικρίνειας, εμπιστοσύνης και συμπάθειας.

Από την άλλη μεριά, καμία οριοθέτηση δεν έχει διάρκεια και γνησιότητα, εάν δεν στηρίζεται στην ελευθερία και την ευθύνη. Ο άνθρωπος που συμμετέχει σ’ αυτή την ανταλλακτική σχέση, δεν είναι ένα ανεύθυνο βρέφος, παρά τα όσα αντίθετα διδάχτηκε στο σπίτι, το σχολείο, την εκκλησία, το στρατό, το κόμμα, κλπ. Είναι ενήλικη ύπαρξη, υπεύθυνη για τις επιλογές και τις συνέπειες των επιλογών της.

Το πρόβλημα σε κάθε περίπτωση είναι να ξαναβρεί κανείς τη (σύμφυτη με την ζωή) δυνατότητα του για ελευθέρια και ευθύνη που στην εκμηδένισή της αποσκοπούν όλοι οι κατασταλτικοί θεσμοί που εξουσιάζουν την ύπαρξή μας από την πρώτη στιγμή που ερχόμαστε στον κόσμο. Ελευθέρια και ευθύνη. Η μια χωρίς την άλλη δεν έχει κανένα νόημα.

Αν η υπεράσπιση της ελευθερίας και της ευθύνης, ως αναγκαίων προϋποθέσεων για κάθε αυτοπροσδιορισμό, συνιστά μορφή ψυχοθεραπείας, τότε κάνω ψυχοθεραπεία. Όμως νομίζω πως μια τέτοια απλοποίηση θα διακωμωδούσε τις έννοιες της ελευθερίας και της ευθύνης και θα διαστρέβλωνε την έννοια της ψυχοθεραπείας. Και σ’ ότι με αφορά τόσο η διακωμώδηση και η γελοιοποίηση με βρίσκουν σύμφωνο μόνο όταν στρέφονται εναντίον της εξουσίας.

27. Λειτουργούν οι ψυχοθεραπείες και σε ποιο βαθμό;

Δεν μπορώ να ξέρω αν λειτουργεί κάτι που δεν κάνω. Μπορώ να έχω άποψη γι’ αυτό που ονομάζω «διανοητική άσκηση γύρω από την ελευθέρια και την ευθύνη», δηλαδή μια σταυρολεξική αναζήτηση στην οποία παίρνουν μέρος δυο άνθρωποι. Και η απάντηση είναι καταφατική.

Ναι λειτουργεί, κάθε φορά που τα άτομα του άμεσου περιβάλλοντος του ενδιαφερόμενου, κατανοούν τον συνειδητά ή ασυνείδητα νοσογόνο ρόλο τους και δείχνουν διάθεση να αποποιηθούν αυτό τον ρόλο στην πράξη. Επίσης κάθε φορά που κινητοποιούνται οι μηχανισμοί απελευθέρωσης του ενδιαφερόμενου, πράγμα που σε συνδυασμό με την ύπαρξη ορισμένων κοινωνικών προϋποθέσεων, ανοίγει το δρόμο για μια αυτοδύναμη και ανεξάρτητη ζωή.

Φυσικά κάτι τέτοιο, δεν συμβαίνει συχνά. Κι αυτό γιατί από τη μια μεριά η αναγνώριση της προσωπικής ενοχής προϋποθέτει ευρύτητα πνεύματος και προσωπικό κουράγιο, και από άλλη γιατί οι οικονομικές προϋποθέσεις της αυτοδυναμίας είναι προνόμιο μιας μειοψηφίας ανθρώπων και ιδιαίτερα όχι αυτών που διατρέχουν την πρώτη μετεφηβική ηλικία.

28. Δηλαδή, εσείς κάνετε αιτιολογική θεραπεία;

Ο όρος θεραπεία είναι ανόητος και παραπλανητικός, τουλάχιστον σε σχέση με την ψυχιατρική. Παρακάμπτοντας λοιπόν αυτόν τον επιβαρυμένο όρο, θα έλεγα πως απλά στρέφομαι χωρίς περιφράσεις και λεκτικούς εξωραϊσμούς, ενάντια στους ψυχοφθόρους θεσμούς που ροκανίζουν την ύπαρξή μας, τονίζοντας παράλληλα το πελώριο θέμα της προσωπικής μας ευθύνης για τη λειτουργία και τις συνέπειές τους.

Κάθε φορά που κουβεντιάζω με έναν άνθρωπο που έχει ψυχο-κοινωνικά προβλήματα (τα οποία, σε διάφορες περιόδους και βαθμούς, τα έχουμε όλοι πλην των «εξ’ ημών νεκρών»), έχω στο μυαλό μου τη σοφή παραίνεση του Σάλιβαν «Να θυμάστε πάντα, πως στις τωρινές συνθήκες, ο ασθενής σας έχει πάντα δίκιο και εσείς πάντα άδικο». Προσπαθώ λοιπόν να μην έχω πάντα άδικο, συμμαχώντας με την άλλη πλευρά.

29. Πιστεύετε στην ψυχανάλυση;

Με τρόπο ασυνείδητο εκφράσατε μια αλήθεια. Η χρήση του ρήματος «πιστεύω» υποδηλώνει έμμεση παραδοχή της άποψης ότι η ψυχανάλυση (όπως και η ψυχιατρική, που μια στιγμή στην εξελικτική της πορεία, αποτελεί και η ψυχανάλυση) είναι μια θρησκεία μεταμφιεσμένη σε επιστήμη. Αν έτσι γίνεται δεκτό το θέμα, τότε μπορεί κανείς να μελετάει τις διάφορες εκφάνσεις της βασικής ψυχαναλυτικής προβληματικής και να χρησιμοποιεί τα εννοιολογικά της εργαλεία, αλλά δεν μπορεί να πιστεύει σ’ αυτή.

Η ψυχανάλυση αποτελεί μια στιγμή στην ιστορική εξέλιξη της ψυχιατρικής. Έχει δηλαδή ιστορικό και άρα πεπερασμένο χαρακτήρα. Καμία ιστορική στιγμή δεν είναι αιώνια. Το ζήτημα λοιπόν, δεν είναι εάν πιστεύει κανείς σ’ αυτή αλλά εάν εκτιμάει την ιστορική της συμβολή ως θετική ή αρνητική. Και κατά τη γνώμη μου, είναι και τα δυο.

30. Δεν είστε αρνητικά τοποθετημένος απέναντι στην εργασιοθεραπεία. Γιατί δεν την εφαρμόζετε σε ιδιωτικό επίπεδο;

Ποτέ δεν είπα πως παραδέχομαι την εργασιοθεραπεία ή όποια άλλη «θεραπεία». Κάθε μορφή «θεραπείας» είναι αποδεκτή από μένα, μόνο στο βαθμό που αποτελεί προϊόν της υπεύθυνης και ελεύθερης επιλογής του ενδιαφερόμενου, μέσα από μια υπό ανάπτυξη ανθρώπινη σχέση. Συζητάς γι’ αυτή, δεν επιλέγεις και δεν επιβάλλεις. Η ανταπόκριση στη συζήτηση, η επιλογή και η εφαρμογή γίνονται από τον ενδιαφερόμενο και καθορίζονται από παραμέτρους που μόνο η φαντασία του (και όχι η εγκλωβισμένη σε κλισέ, δική μας) μπορεί να συλλάβει.

31. Τι σημαίνει και τι είναι «κοκτέιλ»;

Μια ευρύτητα χρησιμοποιούμενη σφαίρα ντουμ-ντουμ για την καθυπόταξη κάθε εγκλείστου (σε δημόσιες ή ιδιωτικές κλινικές) όταν ορισμένα σημάδια της συμπεριφοράς του ερμηνεύονται σαν δηλωτικά ανησυχίας, διέγερσης, ανυπακοής, κλπ. Το κοκτέιλ διαφοροποιείται από τη σφαίρα ντουμ-ντουμ, σε τρία σημεία:

● Για τη χορήγηση του δεν χρησιμοποιείται πυροβόλο όπλο. Μια σύριγγα είναι αρκετή.

● Αντί για εκρηκτική ύλη χρησιμοποιείται ένα μίγμα Αλοπεριντίν, Λαργκακτίλ (ισχυρά νευροληπτικά) και Αρτάν ή Ακινετόν (για την αποδυνάμωση των παρενεργειών των δύο πρώτων).

● Δεν σκοτώνει το θύμα. «Απλά» το καταστέλλει (με όλη τη σημασία της λέξης) σωματικά και διανοητικά.

Η νομοθετική καθιέρωση της υποχρέωσης κάθε ψυχιάτρου (που θέλει να πάρει άδεια για χρήση του «κοκτέιλ») να υποστεί τρεις επιθέσεις με κοκτέιλ μπροστά σε ειδική επιτροπή, θα μας διαφώτιζε αρκετά για την ειλικρίνεια της πίστης του σ’ αυτή τη «θεραπευτική» μέθοδο.

32. Ποια ψυχοθεραπευτική μέθοδο θεωρείτε τελείως απαράδεκτη;

Τον μπηχαβιορισμό (δηλ. τη θεραπεία της συμπεριφοράς), αυτή την «ποντικόμορφη ψυχολογία», που αλλοιώνει ύπουλα το υποκείμενό της, μηχανοποιώντας την συμπεριφορά του μέσα από τεχνικές που διαμορφώνονται με βάση τη μελέτη των αντιδράσεων εκπροσώπων των κατωτέρων κλιμάκων της βιολογικής ιεραρχίας (ποντίκια, περιστέρια, κλπ.) και εφαρμόζονται στον άνθρωπο.

Αυτός ο απλοϊκός ζωομορφισμός, είναι η κύρια έκφραση μιας ολοκληρωτικής ψυχολογικής αντίληψης που «αφού παζάρεψε την ψυχή της και έχασε στη συνέχεια τα λογικά της, φαίνεται πως τώρα που αντιμετωπίζει ένα πρόωρο τέλος, έχει χάσει και κάθε συνείδηση», όπως διαπιστώνει ο Σύριλ Μπαρτ.

33. Θα ήταν δυνατό να διαπιστωθεί ένα συμπέρασμα ή μια κατακλείδα;

Όχι ένα συμπέρασμα, αλλά μια παράκληση στον ύψιστο: Να μας φυλάει από τον ψυχιατρικό ολοκληρωτισμό, γιατί τον πολιτικό τον γνωρίζουμε. Κι αυτό χωρίς να θέλω να διασκεδάσω τους έντονους προσωπικούς μου φόβους για την αυξανόμενη ψυχιατρικοποίηση όλων των εκδηλώσεων της ζωής μας.

Στο μυαλό μου έχω πάντα την εναγώνια κραυγή του Τόμας Σαζ: «Η ανθρώπινη ελευθερία κινδυνεύει από τη διαβολική συμμαχία της κρατικής εξουσίας και των ψυχιάτρων».

Διατηρώ ακόμα μερικά ίχνη ελπίδας ότι θ’ αποφύγουμε να βιώσουμε σαν πραγματικότητα την εφιαλτική μονοδιάστατη κοινωνία των ΄Οργουελ και Χάξλεϋ, που το λεξιλόγιό της εξαντλείται σε μια και μόνο λέξη: «Ψυχιατρική». Δεν ξέρω, αλλά θέλω να ελπίζω ότι υπάρχει ακόμα καιρός για να αποτραπεί αυτή η εξέλιξη.

πηγή: Μητροπολιτικά συμβούλια αυτόνομων

http://autonomia.gr/autonomia/mitropolitika/panoptiko.html

EIΣAΓΩΓH

H καταγωγή της επιτήρησης όπως την ξέρουμε σήμερα, βρίσκεται πάνω από δύο αιώνες πριν. Στην εποχή που η ανερχόμενη αστική τάξη διαμόρφωνε και επέβαλε τις ιδέες της για τον κόσμο και ανάμεσα στα άλλα για την τιμωρία και τον έλεγχο. Ήταν τότε που ένας γνήσιος εκπρόσωπός της, ο Τζέρεμυ Μπένθαμ, συνέλαβε μία αρχιτεκτονική, αλλά βαθιά πολιτική, ιδέα: το Πανοπτικόν.
Το Πανοπτικόν ήταν κατ’αρχήν μία αρχιτεκτονική μορφή που συμπύκνωνε τις τότε ιδέες για το διαχωρισμό, το σωφρονισμό και τον έλεγχο των μη φυσιολογικών και απείθαρχων κάθε είδους. Πρόκειται για “… ένα δακτυλιοειδές οικοδόμημα· στο κέντρο, ένας πύργος· ο πύργος αυτός έχει μεγάλα παράθυρα που βλέπουν προς το εσωτερικό του δακτυλίου· το περιφερικό οικοδόμημα διαιρείται σε κελιά, που το καθένα τους διαπερνά ολόκληρο το πάχος του οικοδομήματος· τα κελιά έχουν δυο παράθυρα – το ένα τους βλέπει προς τα μέσα και αντιστοιχεί σ’ ένα απ’ τα παράθυρα του πύργου· το άλλο δίνει προς τα έξω, και αφήνει το φως να διαπερνά το κελί πέρα για πέρα”.
Το φαινομενικά απλό αυτό σύστημα διασφάλιζε ότι όχι μόνο οι κρατούμενοι μπορούν να είναι ορατοί όλοι μαζί και ο καθένας χώρια,  αλλά κι ότι δεν μπορούν να δουν αν κάποιος βρίσκεται στον κεντρικό πύργο: “Φτάνει έτσι να τοποθετηθεί ένας επιτηρητής στον κεντρικό πύργο και σε κάθε κελί να κλειστεί ένας τρελός, ένας άρρωστος, ένας κατάδικος, ένας εργάτης, ή ένας μαθητής: με την αντιφεγγιά της μέρας μπορείς να διακρίνεις από τον πύργο τους έγκλειστους – μικρές σιλουέτες δέσμιες στα κελιά της περιφέρειας. Το κάθε κλουβί είναι κι ένα μικρό θέατρο, όπου ο ηθοποιός είναι μόνος, τέλεια εξατομικευμένος και μόνιμα ορατός. Το πανοπτικό σύστημα δημιουργεί μονάδες χώρων που επιτρέπουν την αδιάκοπη παρακολούθηση και την άμεση αναγνώριση”.

Η έμπνευση του Μπένθαμ ήταν έτσι κι αλλιώς ριζοσπαστική για την εποχή της. Αξιοποιώντας τις εμπειρίες από νοσοκομεία, άσυλα, στρατόπεδα ή εργοστάσια της εποχής, σηματοδότησε το πέρασμα στους μηχανισμούς πειθάρχησης. Μέχρι τότε, αυτό που περίμενε τους μη φυσιολογικούς ήταν ο αποκλεισμός, είτε με τη μορφή του μαζικού εγκλεισμού, είτε με τη μορφή της εξορίας. Με το Πανοπτικόν οι κρατούμενοι διαχωρίζονται και έρχονται στο φως. Ήδη το γεγονός ότι δεν μπορούν να είναι όλοι μαζί είναι από μόνο του σημαντικό: Εμποδίζει τις όποιες συλλογικές αντιστάσεις, ακόμα και την απλή επικοινωνία. Από την άλλη μεριά οι φύλακες μπορούν να είναι πολύ λιγότεροι, αφού ένας μόνο φύλακας μπορεί να ελέγχει πολλά διαφορετικά κελιά.
Το πιο σημαντικό είναι όμως ότι οι κρατούμενοι βγαίνουν από το σκοτάδι, για να είναι ορατοί. Αυτό είναι το στοιχείο που επιβιώνει μέχρι σήμερα και είναι σχετικό με την επιτήρηση σε κάθε της μορφή: οι επιτηρούμενοι, οι κρατούμενοι στην περίπτωση της φυλακής, και τελικά κάθε είδους επιτηρούμενοι, δεν πρέπει ποτέ να ξέρουν αν πράγματι τους κατασκοπεύουν αλλά πρέπει να είναι βέβαιοι ότι αυτό μπορεί να γίνεται ανά πάσα στιγμή. Στο Πανοπτικόν αυτό γινόταν δυνατό χάρη στην “αντιφεγγιά” που εμπόδιζε τους έγκλειστους να δουν αν υπάρχει κάποιος στον κεντρικό πύργο. Μ’ αυτόν τον τρόπο τα αποτελέσματα της επιτήρησης μονιμοποιούνται, αν και η ίδια μπορεί να ασκείται με ασυνέχειες. Τελικά περνάει σε δεύτερη μοίρα το ποιος, πότε και πως επιτηρεί: η εξουσία αυτοματοποιείται και αποατομικοποιείται.

Το Πανοπτικόν ήταν ένα είδος φυλακής, αλλά όχι μόνο. Ήταν κι ένα γενικό πρότυπο λειτουργίας της εξουσίας γι’αυτό και από την αρχή, αιώνες πριν γίνει κοινοτυπία, αξιοποιήθηκε με παραλλαγές σε διάφορους τομείς: στην πειθάρχηση της εργασίας, στην περίθαλψη των αρρώστων και στην εκπαίδευση. Ο ίδιος ο Μπένθαμ έλεγε ότι ο πανοπτισμός “έχει την ικανότητα να αναμορφώνει την ηθική, να διαφυλάττει την υγεία, να αναζωογονεί τη βιομηχανία, να διαδίδει τη μάθηση, να μετριάζει τις δημόσιες δαπάνες, να σταθεροποιεί την οικονομία – κι όλα αυτά χάρη σε μία απλή αρχιτεκτονική ιδέα”.
Πράγματι, ακόμα κι αν οι κατασκευές αυτού του είδους δεν κυριάρχησαν, ο εφευρέτης δικαιώθηκε. Τα βασικά χαρακτηριστικά παρέμειναν και παραμένουν τα ίδια, ανεξάρτητα με την αρχιτεκτονική παραλλαγή: ο ανεξέλεγκτος (από τον επιτηρούμενο) χαρακτήρας και η αδιάλειπτη λειτουργία. Η σημασία του να είναι διαρκώς ορατή η “μηχανή” της επιτήρησης αλλά από την άλλη μεριά αόρατος ο “αυτουργός” της. Ο περιορισμός αυτών που ασκούν την εξουσία, ταυτόχρονα με τον πολλαπλασιασμό αυτών στους οποίους μπορεί να ασκηθεί. Τέλος, ο προληπτικός αλλά και “θετικός”, παραγωγικός χαρακτήρας.
Tο Πανοπτικόν του Mπένθαμ αποτελεί λοιπόν ένα ιστορικό πρότυπο· θυμίζει όμως και μια αναλογία. Tους τρόπους που οι κοσμικές εξουσίες προσπάθησαν να μεταμορφώσουν για λογαριασμό τους έναν άλλο “πανοπτισμό”, εκείνον του “θεού”. O θεός των μονοθεϊστικών θρησκειών “τα – βλέπει – όλα”· γι’ αυτόν δεν υπάρχει μυστικό ποτέ και πουθενά· οι πάντες, πιστοί και άπιστοι, είναι “διαφανείς” στο σύνολο της ζωής τους· και (αυτό είναι επίσης σημαντικό) δεν είναι υποχρεωμένος να “αποδεικνύει” κάθε φορά, κάθε στιγμή, το πανταχού παρόν διεισδυτικό του βλέμμα· αρκεί οι κοινοί θνητοί, και οπωσδήποτε οι πιστοί, να πιστεύουν πως είναι επιτηρούμενοι.

H υπενθύμιση της (προγενέστερης ιστορικά) “θρησκευτικής επιτήρησης”, η οποία άλλωστε δεν εξαφανίστηκε στον αστικό, καπιταλιστικό κόσμο, είναι χρήσιμη από πολλές απόψεις. Aλλά εδώ την κάνουμε για να τονίσουμε αυτό: οι μορφές της κοσμικής επιτήρησης που προέρχονται από κάποιου είδους “κεντρική εξουσία” δεν ήταν οι μοναδικές τους 2 τελευταίους αιώνες. Στη βάση των κοινωνιών, στην καθημερινή ζωή, υπήρχαν κι άλλες μορφές, πιο διάχυτες, πιο ευέλικτες, λιγότερο “θεαματικές” απ’ τις επίσημες, αλλά συχνά περισσότερο αποτελεσματικές. H οικογένεια, το διευρυμένο σόι, η κοινότητα, η γειτονιά, οι σχέσεις συγγένειας, με τα κάθε φορά δικά τους “κέντρα εξουσίας”, έχουν αποτελέσει ιστορικά ένα (άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο πυκνό) πλέγμα επιτηρήσεων (αλλά και δραπετεύσεων απ’ τον έλεγχο). Άντρες επιτηρούν γυναίκες; Mεγάλοι επιτηρούν μικρούς; Περίεργοι και αδιάκριτοι γείτονες ή/και συγγενείς επιτηρούν οποιονδήποτε; Όλα αυτά έχουν την δική τους μεγάλη ιστορία. Kαι δικαιούμαστε να μιλάμε για μια δεύτερη επιτήρηση, ένα πλήθος “μικρο-επιτηρήσεων”, που εξελίσσονται στους από κάτω και μεταξύ τους, άλλοτε σε συγχρονισμό με την “μεγα-επιτήρηση” των απο πάνω, άλλοτε σε ασύμβατη τροχιά, και μερικές φορές σε αντίθεση μ’ αυτήν.
Aυτό που έχει σημασία για την ανάλυση που κάνουμε στο σύγχρονο πανοπτικό είναι το εξής: αυτή η “αλληλοεπιτήρηση” των απο κάτω είχε γενικά την δική της μορφολογία και μεθοδολογία, ανεξάρτητα απ’ την επιτήρηση – απ’ – τα – πάνω, εκτός εάν υπήρχε ένας ισχυρός ιδεολογικός παράγοντας που συνέδεε όλα τα επίπεδα εξουσιών. Tέτοιος ισχυρός ιδεολογικός παράγοντας που ρύθμιζε με σχεδόν ενιαίο τρόπο το μενού του ελέγχου σε όλα τα επίπεδα έχει υπάρξει η θρησκεία. Θα δούμε στη συνέχεια ότι ξαναβρίσκουμε στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες έναν τέτοιο ισχυρό ιδεολογικό (αλλά και τεχνικό πλέον) παράγοντα, που διατρέχει προς όλες τις κατευθύνσεις το ρεπερτόριο των επιτηρήσεων· κι αυτός είναι η τεχνολογία και ο τεχνοφετιχισμός.

H ΣYΓKYPIA

Ξεκινάμε την ιστορική αναδρομή στο σήμερα απ’ τα μέσα χοντρικά του 20ου αιώνα.
Αυτό που χαρακτηρίζει την μετά τον πόλεμο εποχή είναι η εδραίωση μιας νέας συλλογικής ηθικής. Eδραιώνονται δηλαδή νέες συλλογικές ταυτότητες (και φυσικά νέοι αποκλεισμοί), που σχετίζονται με την “ειρηνική ζωή”, την κανονικότητα τόσο των καθημερινών σχέσεων όσο και των σχέσεων ανάμεσα στα κράτη και τους υπηκόους, σύμφωνα με τις ανάγκες του νέου καπιταλιστικού παραδείγματος (οργάνωσης) που έχει δοκιμαστεί, εξελιχθεί και καθιερωθεί μέσα από δύο παγκόσμιους πολέμους. Πάνω σε αυτή τη συλλογική ηθική θα εξασφαλιστεί η κοινωνική συνοχή, και οπωσδήποτε η ομαλή και απρόσκοπτη απόσπαση της υπεραξίας. Μέσα στις νέες αυτές συνθήκες ο κοινωνικός έλεγχός τροποποιείται και αυτός με τη σειρά του. Στην τυπική (από τα πάνω) εκδοχή του, αποκτά σταδιακά ένα όλο και περισσότερο προνοιακό χαρακτήρα. Οι παρεκκλίσεις εξηγούνται ως προϊόντα κοινωνικών συνθηκών που μπορούν να αφομοιωθούν με μια κοινωνική – προνοιακή διαχείριση.
Στην άτυπη εκδοχή του, στην εκδοχή δηλαδή που αφορά τον αλληλοέλεγχο των υπηκόων, ο κοινωνικός έλεγχος θα βασιστεί και πάλι στις παλιές, παραδοσιακές μορφές. Eίτε στις αγροτικές κοινωνίες είτε στις κοινωνίες των πόλεων, ζητούμενο σ’ αυτήν την “αλληλοεπιτήρηση των απο κάτω” είναι σταθερά η δημιουργία (και η επιβεβαίωση) του “σωστού ανθρώπου”. Πρόκειται πάντα για την ηθική συγκρότηση των ατόμων μέσα στην αποδεκτή (και λίγο πολύ παραδοσιακά επιβεβαιωμένη) κλίμακα αξιών. Aυτή η “αλληλοεπιτήρηση” αυτονομιμοποιείται λοιπόν στη βάση της δημιουργίας των σωστών χαρακτήρων· γι’ αυτό έχει το περιθώριο να χαλαρώσει, ή ακόμα και να εξαφανιστεί, όταν γίνει βέβαιο ότι ο “σωστός χαρακτήρας” δημιουργήθηκε, και έχει δώσει τα διαπιστευτήριά του. Aπό εκεί και μετά η επιτήρηση αντικαθίσταται απ’ την εμπιστοσύνη. Για παράδειγμα, η διαπίστωση ότι κάποιος είναι καλός χριστιανός και οικογενειάρχης ήταν αρκετή για να προβλεφθούν και οι επιμέρους συμπεριφορές του, οι οποίες σε κάποιο βαθμό ήταν περιττό να εποπτευθούν.
Eνόσω λοιπόν (βρισκόμαστε πάντα τις πρώτες δεκαετίες των μέσων του 20ου αιώνα) η αλληλοεπιτήρηση των απο κάτω μένει μάλλον στάσιμη σε μορφές, περιεχόμενα και σχέσεις, η απ’ τα πάνω επιτήρηση, ο έλεγχος για λογαριασμό των κεντρικών εξουσιών, συγκροτεί και εξελίσσει νέους θεσμούς, τους θεσμούς της μαζικής κοινωνίας και του κράτους πρόνοιας. Η φυλακή βρίσκεται να χρησιμεύει ως αναλογικό πρότυπο. Τα εργοστάσιο την εποχή του φορντισμού είναι το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα. Συγκέντρωση, καταμερισμός στο χώρο, οργάνωση του χρόνου, συγκρότηση μέσα στο χώρο – χρόνο μιας παραγωγικής δύναμης, της οποίας το συνολικό αποτέλεσμα θα πρέπει να υπερτερεί του αθροίσματος των επιμέρους δυνάμεων. Ανάλογα όμως συγκροτούνται και οι άλλοι θεσμοί: το σχολείο, ο στρατός, το νοσοκομείο και φυσικά η φυλακή.
Από τη δεκαετία του ‘60 και μετά θα ξεκινήσει μια έκρηξη των ετεροτήτων που συλλογικοποιούνταν ενάντια στην καπιταλιστική συνθήκη. Οι αρνήσεις αυτές των ετεροτήτων εκδηλώθηκαν σε όλο το μήκος και το πλάτος του κοινωνικού εργοστασίου (εργασία, ελεύθερος χρόνος κτλ). Επρόκειτο για μία ευθεία προσβολή και παραβίαση τόσο του τυπικού (από τα πάνω) κοινωνικού ελέγχου, αφού αμφισβητείται η ουδετερότητα και η κοινωνικότητα του κράτους, όσο και του άτυπου (από τα κάτω) κοινωνικού ελέγχου, αφού δέχεται επίθεση η συλλογική ηθική και τα κάθε είδους “καθώς πρέπει” που μέχρι τότε ήταν κοινής αποδοχής. Οι χώροι και οι χρόνοι της κοινωνικής κίνησης διευρύνονται και επαναπροσδιορίζονται από τον πλούτο της κοινωνικής – προλεταριακής άρνησης. Οι σχέσεις και οι συμπεριφορές που προκύπτουν από αυτές, γίνονται πιο σύνθετες και σε κάθε περίπτωση ξεχειλίζουν από τις στενές φόρμες της παλιάς εποχής και μένουν σε κάποιο βαθμό αδέσποτες. Το σύστημα ελέγχου αποδεικνύεται ανεπαρκές. Και καταρρέει.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 την πρωτοβουλία παίρνουν και πάλι τα αφεντικά. Απέναντι στην έκρηξη των ετεροτήτων η κυρίαρχη τάξη σταματά να αντιτάσσει την παλιά συλλογική της ηθική. Αντίθετα, η ετερότητα νομιμοποιείται. Από την άλλη προσπαθεί συστηματικά να καταστρέψει το συλλογικό υπόβαθρο αυτών των ετεροτήτων. Οι “επιθυμίες” των ετεροτήτων γίνονται έτσι δυνατές μόνο μέσα από την εμπορευματική διαδικασία. Παράλληλα, μια σειρά αλλαγών συμβαίνουν από την παραγωγή (ρομποτοποίηση – τριτογενοποίηση) έως το κράτος και τη μορφή του (υποχώρηση του κράτους πρόνοιας – κράτος ασφάλειας). Η φτώχεια γίνεται αντικείμενο αστυνομικής – δικαστικής διαχείρισης, εν τέλει ποινικοποιείται… Πρόκειται για την πολιτική διαχείριση που ονομάστηκε νεοφιλελευθερισμός.

Η κυρίαρχη τάξη σώθηκε – καταστρέφοντας ωστόσο τις παλιές μορφές συλλογικότητας, καθεστωτικής ή αντικαθεστωτικής. Είχε διαλύσει το αυτόνομο προλεταριάτο, είχε όμως διαλύσει και τους παραδοσιακούς του συμμάχους, τη μεγάλη μάζα των μικροαστών του απαρχαιωμένου πια “πατρίς θρησκεία οικογένεια”.
Η ενσωμάτωση του πλούτου, της δημιουργικότητας και της συνθετότητας της προλεταριακής – κοινωνικής άρνησης, δημιούργησε έναν αγνώριστο μέχρι τότε κόσμο. Το εμπόρευμα έγινε απείρως πιο πλουραλιστικό και οι σχέσεις που λαχάνιαζαν πίσω από αυτό έγιναν επίσης περισσότερο πλουραλιστικές και σύνθετες. Οι υπήκοοι, υπακούοντας στις επιταγές των επιθυμιών τους, στις επιταγές των πολλαπλών εκδοχών του εμπορεύματος, έγιναν εκ των πραγμάτων πολύ πιο κινητικοί. Το νόημα της ζωής δεν υπαγόταν κάτω από αρχές ζωής αλλά περιόριστηκε στην άνευ όρων και αναστολών (απέναντι σε νόμους και ηθική) ικανοποίηση επιθυμιών. Οι σταθερές κοινωνικές ταυτότητες αντικαταστάθηκαν από τις ad hoc αναγκαίες συμπεριφορές προκειμένου να ικανοποιηθεί η πάντα μεσολαβημένη από το εμπόρευμα επιθυμία. Η ιδιοκτησία, η απόκτηση και διαφύλαξή της, αναγορευόμενες στο κυρίαρχο μοντέλο της εποχής, έθέσαν στο κέντρο της μία νέα συνθήκη: την ανασφάλεια. Ο νέος κόσμος είναι ένας κόσμος γεμάτος άτομα που ανταγωνίζονται μεταξύ τους.

ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΕΥΜΕΝΗΣ ΕΠΙΤΗΡΗΣΗΣ

Η νέα κοινωνική συνθήκη θέτει στο σύστημα την ανάγκη ενός νέου μοντέλου επιτήρησης και πειθάρχησης. Το νέο αυτό σύστημα δε μπορεί να είναι εστιασμένο σε μια στατική παρατήρηση και καταγραφή με βάση έναν γενικά στατικό χαρακτήρα ή μια ορισμένη ηθική – αξιακή συγκρότηση, αλλά πρέπει να στοχεύει στο ευρύτατο φάσμα των ποικίλων, διαφορετικών και συχνά αντιφατικών εκφραζόμενων συμπεριφορών, σκέψεων και ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, είτε αυτά εκφράζονται ατομικά από τους υπηκόους είτε είναι αποτέλεσμα  των αναμεταξύ τους αλληλεπιδράσεων Συνεπώς, θα πρέπει να είναι διαρκής, γενικευμένη και διάχυτη στις ποικίλες πλευρές της κοινωνικής ζωής, να απαντά στο αίτημα για κοινωνική ασφάλεια και ταυτόχρονα να είναι διακριτική ώστε να συγκεντρώνει πάνω της όσο λιγότερες αντιδράσεις είναι δυνατόν.
Ακόμα παραπέρα, οι μορφές της οφείλουν να είναι τέτοιες ώστε να εμφανίζονται ως χρήσιμα και απαραίτητα εργαλεία στη ζωή των υπηκόοων. Στόχος της σύγχρονης επιτήρησης είναι η πλήρης χαρτογράφηση των εκδηλώσεων της κοινωνικής ζωής και εν τέλει η υπαγόρευση και οργάνωση των κανονικοτήτων της. Αντικείμενό της δεν είναι ο παραβάτης αλλά το σύνολο του πληθυσμού. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το μέγιστο του στόχου της πραγματώνεται όταν οι επιτηρούμενοι συνεργάζονται στην επιτήρησή τους, αυτοπειθαρχούν και αυτοϋπευθυνοποιούνται πάνω σε ένα επιθυμητό και αναγκαίο για το σύστημα μοντέλο κανονικοτήτων, και είναι πρόθυμοι να αλληλοεπιτηρηθούν είτε το αντιλαμβάνονται είτε όχι. Μιλάμε για έναν συμβατό με την εποχή του κοινωνικό έλεγχο.

Με βάση τα όσα είπαμε παραπάνω, διακρίνουμε στη σύγχρονη επιτήρηση δύο μορφές: τη συμμετοχική και την από τα πάνω επιτήρηση.
Αντιλαμβανόμαστε τη συμμετοχική επιτήρηση ως όλους εκείνους τους τρόπους και μορφές μέσω των οποίων ο επιτηρούμενος εκθέτει εθελοντικά τα στοιχεία, τις συνήθειες, τις σκέψεις τις δικές του και των άλλων, με αποτέλεσμα να γίνεται ο ίδιος φορέας επιτήρησης και αλληλοεπιτήρησης. Πώς αλλιώς, αν όχι ως εθελοντικό φακέλωμα θα μπορούσε, για παράδειγμα, να γίνει αντιληπτό το απλόχερο “μοίρασμα” σε ιντερνετικές φόρμες, πιστωτικές κάρτες, προφίλ, καταλόγων προσωπικών στοιχείων, στιγμών, φωτογραφιών, βίντεο; Δεν ισχυριζόμαστε ότι η επιθυμία για γνώση του ενός από τον άλλο και η έκθεση εαυτών εμπεριέχει απαραίτητα την πρόθεση ελέγχου μεταξύ των ατόμων. Δεν παύει όμως να είναι μια εθελοντική προσφορά προς όποιον επιθυμεί να καταγράψει, ελέγξει, αξιοποιήσει αυτά τα στοιχεία. Εξάλλου, η εκπαίδευση στην έκθεση είναι το πλέον πρόσφορο έδαφος για την απρόσκοπτη δουλειά της από τα πάνω επιτήρησης. Ποιός θα αντιδρούσε στο πλήρες φακέλωμά του όταν ο ίδιος εκούσια εκθέτει καθημερινά κάθε πτυχή της ζωής του;
Μιλήσαμε για την αξιοποίηση προσωπικών δεδομένων από τους σύγχρονους επιτηρητές με σκοπό τη διαμόρφωση ενός διαρκώς ανανεούμενου φακέλου συμπεριφορών. Δεν είναι όμως λιγότερο ανησυχητική η εμπορική αξιοποίηση αυτών των στοιχείων από εταιρίες στατιστικών ή υπηρεσίες προτεινόμενων προϊόντων με βάση τα καταναλωτικά προφίλ. Και είναι σ΄αυτό ακριβώς το σημείο που η συμμετοχική επιτήρηση πετυχαίνει ένα διπλό σκοπό. Αφενός βγάζει λεφτά από την συλλογή εθελοντικά αποσπασμένων δεδομένων και από την άλλη, εμφανιζόμενη ως εργαλείο εξυπηρέτησης των καταναλωτών προσανατολίζει τις καταναλωτικές τους συνήθειες.
Έχουμε υποστηρίξει ότι ένα από τα καίρια για τα αφεντικά ζητήματα είναι η χάραξη κανονικοτήτων μέσα στο κοινωνικό σώμα. Ο παλιός κοινωνικός έλεγχος, που αφορούσε στον αξιακό κώδικα των μικροκοινοτήτων ή του συνόλου της κοινωνίας, ήταν λειτουργικός ως προς την υπαγόρευση κανονικοτήτων όχι μόνο επειδή η απόκλιση από τις προβλεπόμενες συμπεριφορές θα επέφερε αποκλεισμό, αλλά επειδή τα άτομα διδάσκονταν, κανονικοποιούνταν πάνω σε συγκεκριμένα πρότυπα. Στη σύγχρονη κοινωνία, ζητούμενο δεν είναι πλέον ο καλός οικογενειάρχης ή ο καλός χριστιανός, αλλά το άτομο ως καταναλωτής εμπορευμάτων, σχέσεων, συμβόλων, εικόνων. Οι κανονικότητες αυτές υπαγορεύονται και ελέγχονται σε μεγάλο βαθμό από τη συμμετοχική επιτήρηση και τις μορφές της.

Με τον όρο “από τα πάνω” αναφερόμαστε στις μορφές εκείνες της επιτήρησης όπου ο επιτηρούμενος δε συμμετέχει άμεσα σε αυτή (παρόλο που όπως υποστηρίξαμε παραπάνω η εκπαίδευση στην εθελοντική έκθεση εαυτών είναι κρίσιμος παράγοντας συναίνεσης σε αυτήν).
Ο στόχος της δεν είναι να καταστείλει παραβατικές συμπεριφορές αλλά, διακηρύσσοντας την ύπαρξή της, να επιτύχει την εσωτερίκευση κανόνων. Κοινώς να “διδάξει” στους επιτηρούμενους να είναι “κόσμιοι”, να γυμνάσει τις συνειδήσεις στο καθεστώς του διαρκώς επιτηρούμενου και να οδηγήσει στον αυτοέλεγχο και την αυτοπειθαρχία. Για μία ακόμα φορά τα στοιχεία που συλλέγονται “πυκνώνουν” το χάρτη των συμπεριφορών των υπηκόων. Η μορφή αυτή της επιτήρησης συχνά συναντά το κοινωνικό αίτημα για ασφάλεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι κάμερες, των οποίων η ιδεολογία που τις συνοδεύει κάνει λόγο για προστασία της περιουσίας, αποφυγή εγκλημάτων κλπ.
Συνοψίζοντας: Η σύγχρονη επιτήρηση, μ’ όλα τα είδη και τις μορφές της, έχει στόχο να παρέμβει στις κοινωνικές σχέσεις, να τις ελέγξει και να οργανώσει αδιαπραγμάτευτα (άσχετα με το πώς εμφανίζεται) τις κανονικότητές τους. Είναι ο στόχος αυτός που καθιστά επίκαιρη μια σύγχρονη μορφή του πανοπτικού ελέγχου. Ακολουθώντας την αρχική μορφή του πανοπτικού, προσαρμόζοντάς το στις σύγχρονες κοινωνικές σχέσεις και εκδηλώσεις και κουβαλώντας την ιδεολογία  του “είναι για το καλό ή τη βολή μας”, το σύγχρονο πανοπτικό εγκολπώνει μορφές επιτήρησης που διατρέχουν οριζόντια και κάθετα το κοινωνικό σώμα.

Όπως έχει γίνει μέχρι τώρα σαφές, η επιτήρηση είναι μια κοινωνική διαδικασία που βρίσκεται σε άμεση σχέση με το συνολικότερο τρόπο οργάνωσης των κοινωνιών, και (στην ανάλυσή μας) του καπιταλισμού. Η συμμετοχική επιτήρηση υπό την έννοια του κοινωνικού ελέγχου, στην οποία έχουμε αναφερθεί, δεν είναι ασφαλώς κάτι καινούργιο. Η εισαγωγή όμως της τεχνολογίας στην καθημερινή ζωή γενικά και στη διαμόρφωση τρόπων ελέγχου ειδικά δεν αφήνει ανεπηρέαστο το κομμάτι της που μοιάζει να συνδέεται και να κινητοποιείται σε μεγάλο βαθμό από τα κάτω. Στα επόμενα θα προσπαθήσουμε να δούμε κάποιους από τους τρόπους με τους οποίους γίνεται αυτό.
Σε μια εποχή που τα αφεντικά είναι προσανατολισμένα στην αποικιοποίηση των ανεκμετάλλευτων ακόμα κοινωνικών σχέσεων, βρίσκουν αξιόπιστο σύμμαχο στις νέες τεχνολογίες, και εδώ δεν αναφερόμαστε μόνο στην καθαυτή παραγωγή των νέων εμπορευμάτων υπηρεσιών. Αναφερόμαστε στις τεχνικές εκτίμησης των τάσεων του καταναλωτικού κοινού και πρόβλεψης της απορρόφησης των εμπορευμάτων τους, στις μεθόδους ολοένα πιο γρήγορης ανταλλαγής των ερωταποκρίσεων για την υποδοχή των παρεχόμενων υπηρεσιών και τις πιθανές κατευθύνσεις που μπορούν να πάρουν αυτές για όσο το δυνατόν πιο εξασφαλισμένη εμπορική επιτυχία. Όλες αυτές οι μέθοδοι και οι τεχνικές σηματοδοτούν τη δημιουργία ενός πλαισίου τροφοδότησης των αφεντικών με γνώση των χρήσιμων – καπιταλιστικά αξιοποιήσιμων συνηθειών, τάσεων, επιθυμιών του καταναλωτικού κοινού. Κι όσο πιο άμεσα έρχονται οι απαντήσεις από τα κάτω προς το κάθε ενδιαφερόμενο αφεντικό, τόσο πιο αξιόπιστες θα θεωρούνται αυτές, δε θα επιβάλλεται δηλαδή σε κανέναν να απαντά αλλά θα ενθαρρύνεται η δική του πρωτοβουλία να μαρτυρά (πχ. τα διάφορα ερωτηματολόγια, οι έρευνες κλπ.). Έτσι, το προηγούμενο συγκεντρωτικό μοντέλο άντλησης κοινωνικής γνώσης και ρύθμισης των κοινωνικών συμπεριφορών σύμφωνα με το γενικό κι οργανωμένο τρόπο της μεγαμηχανής βγαίνει από το πλάνο: το νέο πλαίσιο άντλησης αυτής της γνώσης οφείλει να συντίθεται διασκορπισμένα και μοριακά στον κοινωνικό χάρτη με βάση τις ανάγκες γνώσης του κάθε ξεχωριστού αφεντικού. Δε θα περιλαμβάνει αξιώσεις για γενικούς τρόπους ρύθμισης της συμπεριφοράς αλλά θα αρκείται σε έναν πληθωρισμό αποσπασματικών μικρορυθμίσεων. Κι αν υπάρχουν σχετικοί κανόνες, αυτοί δε θα έχουν δεοντολογική – ηθική βάση (δε θα λένε δηλαδή πώς πρέπει να σκέφτονται οι υπήκοοι για να πράττουν έννομα) αλλά λειτουργική (θα ορίζουν δηλαδή με ποιον τρόπο επιτυγχάνεται ένα επιθυμητό αποτέλεσμα). Δε μιλάμε δηλαδή παρά για τη δημιουργία ενός πλαισίου επιτήρησης, το οποίο όμως ακριβώς επειδή έχει τα δύο παραπάνω χαρακτηριστικά, δηλαδή δεν είναι συγκεντρωτικό ούτε επιτακτικό, δε γίνεται αρχικά αντιληπτό σαν τέτοιο.

Aπό πολλές απόψεις, η “κεντρική ιδέα” αυτής της επιτήρησης θυμίζει τις μεθοδεύσεις του Ταίηλορ που οδήγησαν στην αναδιοργάνωση της βιομηχανικής παραγωγής στις αρχές του 20ού αιώνα. Tί έκανε ο Tαίηλορ; Προκειμένου να παραδώσει τον έλεγχο της τέχνης των μαστόρων στ’ αφεντικά μελέτησε, ανέλυσε, χρονομέτρησε τις κινήσεις τους, “σπάζοντάς” τες σε όσο το δυνατόν μικρότερα “στοιχεία”. Ύστερα ξανασύνθεσε αυτές τις “στοιχειώδεις κινήσεις” και τις αλληλουχίες τους και πέρασε άλλες μεν σε κατάλληλα σχεδιασμένες μηχανές, και τις υπόλοιπες στους ανειδίκευτους εργάτες / υπηρέτες αυτών των μηχανών. Xωρίς υπερβολή μπορούμε να πούμε ότι ο Tαίηλορ έκανε την πρώτη “ψηφιοποίηση” κινήσεων και ενεργειών, με σκοπό τον έλεγχο και την επιτήρηση των απείθαρχων τεχνιτών. Δεκαετίες μετά τον Tαίηλορ τα αφεντικά σαν τάξη άρχισαν να μελετούν τις κοινωνικές συμπεριφορές και σχέσεις στο σύνολό τους, με ανάλογο τρόπο και με σκοπό τον έλεγχο, αν και έναν πολύ πιο “παραγωγικό” έλεγχο πλέον· προσπάθησαν να τις αναλύσουν σε “στοιχειώδη συστατικά μέρη”, για να θέσουν αυτά τα “στοιχεία” της κοινωνικής ζωής υπό διαρκή καπιταλιστική αξιοποίηση· άρα και επιτήρηση. Έτσι, για παράδειγμα, ένα συγκεκριμένο λογισμικό ή μια συσκευή επικοινωνίας περιλαμβάνει στις λειτουργίες του κι ένα κομμάτι επιτήρησης, ακόμα κι όταν η χρήση του δεν προϊδεάζει καν για κάτι τέτοιο.
Αυτή η σχέση επιτήρησης που συνδέεται με την τεχνολογία δε θα μπορούσε να γίνει πραγματικότητα αν δε συμπορευόταν με μια αλλαγή στη φιλοσοφία της επιτήρησης, αυτήν που έχουμε ήδη περιγράψει σαν μετακίνηση της εστίασης από το άτομο ως αντικείμενο επιτήρησης, στην εξωτερική συμπεριφορά ή καλύτερα, στο γεγονός. Έτσι, κάτω από το φακό τής νέας επιτήρησης βρίσκονται τελικά γεγονότα που παράγονται από αλληλουχίες συμπεριφορών κι όχι οι ατομικές συμπεριφορές καθαυτές: οι τελευταίες είναι απλώς στάδια που καταλήγουν στα πρώτα. Το παράδειγμα των αντικλεπτικών συστημάτων που μπαίνουν στις εισόδους καταστημάτων, βιβλιοθηκών κλπ. είναι χαρακτηριστικό: το ηχητικό σήμα που καταδεικνύει τον “επίδοξο κλέφτη”, μπορεί να ενεργοποιηθεί – κι έτσι να “πέσει η μπάρα” της επιτήρησης – και επειδή ακόμα ο υπάλληλος δεν αφαίρεσε την ειδική σήμανση άρα όχι μόνο επειδή κάποιος δεν πλήρωσε. Δε βρίσκονται δηλαδή ούτε οι προθέσεις, ούτε καν οι πράξεις του ατόμου στο στόχαστρο της νέας επιτήρησης. Το άτομο δεν έρχεται στο πλάνο παρά μόνο εκ των υστέρων. Και θα εντοπιστεί με την αντίστροφη πορεία: αφού πέσει η “μπάρα”, θα γίνει αναδρομή στη στάδιο της αλληλουχίας – συμπεριφορά που ενεργοποίησε την κίνησή της και θα καταλογιστούν οι συνέπειες.

Ας προχωρήσουμε όμως σε ένα παράδειγμα που δείχνει πιο καθαρά με ποιον τρόπο συμμετέχουν οι “από κάτω” σ’ αυτού του είδους την επιτήρηση: έναν σύγχρονο μηχανισμό αντιμετώπισης των σεξουαλικά μεταδιδόμενων νοσημάτων (στο εξής ΣΜΝ) και του AIDS. Αυτός περιλαμβάνει τρία μέρη, το γιατρό, το μικροβιολογικό εργαστήριο και την αρμόδια τοπική (κρατική – δημοτική) υπηρεσία υγείας. Ο μηχανισμός είναι σχεδιασμένος έτσι ώστε σε περίπτωση που βρεθεί κάποιος θετικός σε ΣΜΝ/AIDS να ενημερώνονται οι σεξουαλικοί του σύντροφοι του παρελθόντος ώστε να προσέρχονται κι αυτοί για εξετάσεις και να ελέγχεται η μετάδοση της ασθένειας. Κάτι που εξασφαλίζεται με τον εξής τρόπο: ο γιατρός στέλνει το δείγμα του εξεταζόμενου στο μικροβιολογικό εργαστήριο κι αυτό με τη σειρά του, αν τα αποτελέσματα είναι θετικά, τα ανακοινώνει όχι μόνο στο γιατρό αλλά και στην υπηρεσία υγείας. Η ανάμιξη της υπηρεσίας υγείας δε γνωστοποιείται στον ασθενή. Στη συνέχεια η συνήθης-ομαλή διαδικασία (δηλαδή η ομαλή αλληλουχία γεγονότων/συμπεριφορών) πάει ως εξής: ο γιατρός λέει τα αποτελέσματα στον ασθενή και ξεκινάει τη θεραπεία. Παράλληλα του ζητάει να επικοινωνήσει με τους σεξουαλικούς του συντρόφους και να τους ενημερώσει για την κατάσταση ώστε να προσέλθουν κι αυτοί για εξέταση. Η διαδικασία όμως μπορεί να στραβώσει σε κάποιο σημείο (μη ομαλή αλληλουχία): ο γιατρός μπορεί να ξεχάσει να συμπληρώσει μια φόρμα αναφοράς της υπηρεσίας, να μη μπορεί να βρει τον ασθενή για να τον ενημερώσει για τα αποτελέσματα, ο ενήμερος ασθενής να μην ειδοποιεί τους σεξουαλικούς του συντρόφους ή να μην προσέρχεται για θεραπεία. Στην ομαλή αλληλουχία γεγονότων ο ασθενής δε θα μάθει ποτέ για την ανάμιξη της υπηρεσίας υγείας. Το ίδιο ισχύει και για την πρώτη “στραβή” περίπτωση (φόρμα αναφοράς), καθώς το ζήτημα θα επιλυθεί στο εσωτερικό του μηχανισμού (μεταξύ γιατρού-υπηρεσίας). Στις άλλες περιπτώσεις μη ομαλής αλληλουχίας ο ασθενής θα λάβει γνώση του μηχανισμού επιτήρησης, καθώς αν δε μπορεί να τον εντοπίσει ο γιατρός, θα κινηθεί από την υπηρεσία υγείας διαδικασία εντοπισμού του, αν δεν ενημερώνει τους παρτενέρ του θα του το ζητήσει με το δικό της κύρος η υπηρεσία, κι αν πάλι δε γίνει, ή δεν προσέρχεται ο ασθενής για θεραπεία, το πράγμα θα ξεφύγει παραπέρα αφού μπορεί να του επιβληθούν πρόστιμα και ποινές. Αυτές είναι δηλαδή οι περιπτώσεις που η μπάρα της επιτήρησης πέφτει και αποκαλύπτεται ο μηχανισμός της, όχι όμως στο σύνολό του αλλά κάθε φορά αναλόγως της αναγκαίας διορθωτικής επέμβασης. Στην πραγματικότητα όμως αυτή η εκδοχή σπάνια ενεργοποιείται καθώς οι περισσότεροι αντιλαμβάνονται σαν χρέος τους προς τη δημόσια υγεία την κατά γράμμα τήρηση των όρων της εξέτασης και θεραπείας και μεταξύ αυτών και το “δόσιμο” των σεξουαλικών τους συντρόφων. Κι αυτοί οι τελευταίοι μπαίνουν με τη σειρά τους στην ίδια διαδικασία με τους πρώτους ώστε ένα πυκνό δίκτυο συνεχώς πολλαπλασιαζόμενων σχέσεων να γεμίζει τους φακέλους της αρμόδιας υπηρεσίας υγείας, το οποίο δίκτυο καταγράφει από μόνο του και με δική του πρωτοβουλία τον εαυτό του.
Το ίδιο πλαίσιο, η διακύβευση της δημόσιας υγείας, μας φέρνει στο νου και πιο κοντινά και σύγχρονα παραδείγματα, όπως οι “πανδημίες” γρίπης: μετά από αρκετή ιδεολογική δουλειά στη σπορά φόβου και στην ανάγκη ατομικής υπευθυνότητας πολλοί γίνονται πρόθυμοι να περάσουν μπροστά από θερμικές κάμερες, να εξεταστούν, κλπ.. Χωρίς όμως να γνωρίζουν θετικά και εκ των προτέρων ούτε όλες τις φάσεις που ακολουθούν στη διαδικασία στην οποία με την εξέταση ή το θερμικό σκανάρισμα εισάγονται, ούτε τι θα συνεπαχθεί η ενδεχόμενη μη συμμόρφωσή τους σε κάποια επόμενη φάση της απροσδιόριστης διαδικασίας. Και για να αναφέρουμε κι ένα πιο “τεχνολογικό” παράδειγμα, κάποιος για να γίνει μέλος σε ένα κοινωνικό δίκτυο τύπου facebook δηλώνει αρχικά ότι αποδέχεται κάποιους όρους. Είναι όμως σχεδόν αδύνατο να έχει πλήρη γνώση αυτών των όρων, αφού συνήθως καταγράφονται σε πολυάριθμες σελίδες, με τεχνική ορολογία και αλλάζουν – επεκτείνονται πολύ τακτικά. Έτσι, στην ουσία, πολύ δύσκολα θα έχει πλήρη γνώση για τους τρόπους με τους οποίους αξιοποιείται στη βάση της επιτήρησης η συμμετοχή του στο κοινωνικό δίκτυο.
Στα παραπάνω παραδείγματα η συμμετοχή του ατόμου στην επιτήρηση είναι απαραίτητη, χρειάζεται σαφής ενεργητική στάση από τη μεριά του. Από την άλλη πλευρά η επιτήρηση στο σύνολό της είναι λιγότερο ορατή. Ναι μεν κάποιος αντιλαμβάνεται ότι εξετάζεται, δίνει απαντήσεις σε ερωτηματολόγια και φακελώνεται, αλλά δε γνωρίζει μέχρι ποιο σημείο φτάνουν οι απαντήσεις του, ούτε επίσης γνωρίζει τι είδους μηχανισμός μπορεί να κινητοποιηθεί σε περίπτωση που δεν συνεργαστεί πρόθυμα και σε όλο το εύρος της διαδικασίας. Η άγνοια της συνολικής μορφής της επιτήρησης που καλύπτει ένα περιβάλλον ή μια σχέση είναι κομβική στη νέα μορφή της: όσο πιο συμμετοχικό είναι ένα σύστημα επιτήρησης, τόσο πιο αόρατη – απρόβλεπτη είναι όχι η ίδια η ύπαρξή της αλλά η διεισδυτικότητά της και το τέρμα, το όριο στο οποίο μπορεί να καταλήξουν οι συνέπειές της. Κι αν θέλαμε να μιλήσουμε με όρους κανόνων, το παραπάνω παράδειγμα δείχνει ότι ο κανόνας υπάρχει, είναι εκείνος που ορίζει όλο αυτό το πλαίσιο λειτουργίας, κατανέμει τις αρμοδιότητες και ορίζει τις πιθανές συνέπειες (κι έχει στο τελευταίο στάδιο την παλιά γνώριμη δημόσια τάξη). Δε χρειάζεται όμως να είναι γνωστός εκ των προτέρων σε εκείνους στους οποίους αφορά. Το αντίθετο, γνωστοποιείται μόνο όταν κάτι δεν πηγαίνει καλά και μόνο στο βαθμό που θα εξασφαλίσει την ολοκλήρωση της διαδικασίας. Το σημαντικό είναι να μη χρειάζεται να επικαλεστεί κάποιος τον κανόνα, γιατί τότε θα μιλάμε για μια ανωμαλία, αλλά να του επιφυλάσσεται μόνο ο ρόλος back-up.

Η άγνοια βέβαια δεν είναι μια κατάσταση που μπορεί να διαρκεί για καιρό. Επίσης τα άτομα δε μπαίνουν σε μια διαδικασία επειδή απλώς αγνοούν μια αρνητική επίπτωση που κρύβεται σ’ αυτήν. Χρειάζεται και κάτι θετικό, τέτοιο θα μπορούσε να είναι η παροχή κάποιου είδους ανταλλάγματος. Ανατρέχουμε στο παράδειγμα της διαχείρισης των ΣMN: είναι γνωστό ότι στο παρελθόν τα ΣMN/AIDS θεωρούνταν παθογένειες συγκεκριμένων πληθυσμών, των εκδιδόμενων και των ομοφυλόφιλων κι ο συγκεντρωτικός τρόπος διαχείρισής τους κουβάλαγε μαζί του μεταξύ άλλων στιγματισμό και απομόνωση. Σε σχέση μ’ αυτήν την αντιμετώπιση, η κατοπινή πρόσβαση σε θεσμούς που δεν εστιάζουν στο άτομο παρά σαν φορέα μιας νόσου κι όχι σαν μέλος ενός παθογενούς πληθυσμού, μοιάζει να σφραγίζει την ελευθερία της σεξουαλικής ταυτότητας, την ελευθερία από το στιγματισμό. Αυτήν την (φαινομενική) ελευθερία θα μπορούσαμε να δούμε σαν αντάλλαγμα ώστε να επιτευχθεί το καθεστώς συναίνεσης που οφείλει να περιβάλλει το θεσμό για να ομαλοποιεί τη διαδικασία. Το ίδιο συμπέρασμα μπορούμε να βγάλουμε ακόμα και από το αντικλεπτικό σύστημα: αντάλλαγμα για να ανεχτεί κάποιος την υπονοούμενη μομφή “όλοι είστε ύποπτοι κλοπής” και να εισέλθει στο κατάστημα είναι η απαλλαγή του από την ενοχλητική συνοδεία ενός άγρυπνου υπαλλήλου, η απόλυτη ελευθερία του να χαζεύει και να περιεργάζεται τα εμπορεύματα όπως και για όσο θέλει, εντός τους καταστήματος. Και στο παράδειγμα των διαδικτυακών συνομιλιών (κοινώς chatting), η φαινομενική ευκολία ή η φτήνια της επικοινωνίας με κάποιον μακριά, μοιάζει επαρκές αντίβαρο για να αδιαφορούν οι συνομιλούντες για το εάν τα λεγόμενά τους καταγράφονται και σε ποιες συνέπειες μπορεί να καταλήξει η καταγραφή τους. Η συμμετοχικότητα της νέας επιτήρησης, το γεγονός δηλαδή ότι τα ίδια τα άτομα μπαίνουν εθελοντικά κάτω από τα σκόπευτρα της κάθε μορφής της, βασίζεται σε ένα ιδεολογικό σύστημα που παραμένει σε γενικές γραμμές το ίδιο, όποια μορφή νέας επιτήρησης κι αν συζητάμε, είτε αυτή είναι τα κινητά, το πλαστικό χρήμα ή τα ιντερνετικά δίκτυα φίλων. Είναι η εικόνα κάποιας ελευθερίας, κάποιου ανοίγματος μιας ως τότε ανύπαρκτης ή απλησίαστης για τους πολλούς δυνατότητας σαν ένα ικανό αντάλλαγμα για την εξασφάλιση της ένταξής του ατόμου στο επιτηρούμενο περιβάλλον/σχέση παρά τη επίγνωση της επιτήρησης. Μάλιστα, όσο η αρχική άγνοια μετατρέπεται σταδιακά – δηλαδή μετά από επανειλημμένη πτώση της μπάρας της επιτήρησης και αποκάλυψής της καθ’ ολοκληρίαν – σε γνώση, τόσο το αντάλλαγμα αναβαθμίζεται. Κι όσο το αναβαθμισμένο αντάλλαγμα εξασφαλίζει εκ νέου συναίνεση, τόσο η γνωστή με την προηγούμενη μορφή της επιτήρηση υπογείως εξελίσσεται, γίνεται διεισδυτικότερη και επισύρει νέες και ξανά άγνωστες συνέπειες. Ώστε να έχει η ίδια νόημα σαν τεχνολογία αντίληψης των αξιοποιήσιμων κοινωνικών σχέσεων και των δυνατοτήτων τους, του “αύριό τους” δηλαδή κι όχι του “σήμερα” ή του “χθες τους””.

Είναι χρήσιμο να δούμε ότι η επιτυχής ανταλλαγή της επιτήρησης περιλαμβάνει στον πυρήνα της τη συναίνεση για κάποια διακινδύνευση. Στο παράδειγμα του αντικλεπτικού, κάποιος εισερχόμενος στο κατάστημα συναινεί στην ύπαρξη ενός κινδύνου κλοπής των εμπορευμάτων· στη διαχείριση των ΣMN ο πρόθυμα εξεταζόμενος συναινεί μεταξύ άλλων στον κίνδυνο για τη δημόσια υγεία και στη δική του ευθύνη προς αυτήν. Αντίστοιχα, με την αποδοχή της παρακολούθησης των με πλαστικό χρήμα συναλλαγών του, συναινεί μεταξύ άλλων στον κίνδυνο λαθραίας χρήσης των στοιχείων της κάρτας για ξένες συναλλαγές ενώ στα κινητά και στα κοινωνικά δίκτυα τα πλαίσια συναίνεσης είναι ακόμα πιο διευρυμένα και μπορεί να αφορούν μέχρι και τον κίνδυνο από την τρομοκρατία. Όσο πιο συμμετοχικό είναι το σύστημα επιτήρησης, όσο πιο πολύ από τον εαυτό του βάζει το άτομο υπό το φως της επιτήρησης, τόσο πιο πλατιά χαράζονται τα όρια της συναίνεσης, μπορεί να αφορούν δηλαδή και το σύνολο σχεδόν των τρεχουσών ιδεολογιών μιας κοινωνίας. Ταυτόχρονα, η νέα τεχνολογική επιτήρηση είναι μεν μοριακή και εντοπίζεται στα σημεία όπου τα αφεντικά εκμεταλλεύονται μια προϋπάρχουσα ανεκμετάλλευτη κοινωνική σχέση ή περιβάλλον, αλλά επειδή αυτά τα σημεία είναι μυριάδες πλέον στον κοινωνικό χάρτη, δημιουργείται η εικόνα ενός πολύ πυκνού πλέγματος επιτήρησης. Αν συνδυάσουμε τις δύο παραπάνω σκέψεις, ότι η κάθε ξεχωριστή μορφή επιτήρησης αντιστοιχεί σε μια συναίνεση για κάποια διακινδύνευση και ότι το κοινωνικό πεδίο είναι διάσπαρτο από θύλακες επιτήρησης σχεδόν σαν ένα συνεχές, τότε γίνεται αντιληπτό ότι κάποιος σε κάθε του βήμα στο κοινωνικό πεδίο και ανά πάσα στιγμή μπορεί να περνάει από το ένα καθεστώς συναίνεσης στο άλλο, με τον ίδιο τρόπο που περνάει από το ένα περιβάλλον επιτήρησης στο άλλο. Κάποιος δηλαδή μπορεί να είναι διαδοχικά ύποπτος για κλοπή εμπορευμάτων, τρομοκρατία, οικονομικό έγκλημα μέσω καρτών, κατασκοπεία μέσω κινητού τηλεφώνου, διασπορά ψευδών φημών μέσω κοινωνικών δικτύων κ.ο.κ. και το ίδιο ύποπτος μπορεί να είναι ασφαλώς κι ο διπλανός του. Αυτά, σαν ένας ακόμα τρόπος προσέγγισης της μεταμοντέρνας κατάστασης διαρκούς ανασφάλειας μέσα από την οδό της νέας τεχνολογικής επιτήρησης, μπορεί να μας διαφωτίσουν για την ακραία μορφή συμμετοχικής επιτήρησης, που ονομάζουμε αλληλοεπιτήρηση. Σ’ αυτήν οι από κάτω όχι μόνο συναινούν στη νέα επιτήρηση, αλλά χρησιμοποιούν για λογαριασμό τους τις δυνατότητες επιτήρησης που βρίσκονται ενσωματωμένες στις νέες τεχνολογίες, στο βαθμό που τους είναι τεχνικά εφικτό. Δρέπουν δηλαδή κάποιους από τους καρπούς που έχουν ευδοκιμήσει και συγκεντρωθεί από τη συμμετοχή τους στην ίδια τους την επιτήρηση. Παραδείγματα το γκουγκλάρισμα του ονόματος κάποιας νέας γνωριμίας στον υλικό κόσμο για να δούμε τι κουμάσι είναι, η αποθήκευση μιας συνομιλίας στο κινητό γιατί πού ξέρεις τι θα ξεστομίσει ο άλλος και πού θα χρειαστεί, η αναζήτηση κι αξιολόγηση των στατιστικών του διαδικτυακού προφίλ κάποιου κοινωνικά δικτυωμένου κ.ο.κ. Ακόμα και το “Πού είσαι;” σαν πρώτη ερώτηση σε μια τηλεφωνική συνδιάλεξη μέσω κινητού μοιάζει σε κάποιο βαθμό να επιβεβαιώνει αυτό το πράγμα, αυτήν την καθολική καχυποψία: “Συνάδουν όλα όσα μου λες με το περιβάλλον όπου δηλώνεις ότι βρίσκεσαι;”. Κι ο άλλος για περαιτέρω επιβεβαίωση μπορεί να ενεργοποιήσει τη βίντεοκλήση ή να τραβήξει μια φωτογραφία με την ενσωματωμένη ψηφιακή: “Ναι ήμουν όντως εκεί” – “Ναι, το είδα με τα μάτια μου”. Τα αφεντικά μαθαίνοντας μέσω της νέας επιτήρησης τις νέες ανάγκες των από κάτω, μπορούν πλέον να παρέχουν την επαγγελματική συνδρομή τους και σ’ αυτό το επίπεδο: εδώ και καιρό διαθέτουν τα στοιχεία που μαζεύουν από την αξιοποίηση της νέας επιτήρησης και στη λιανική.

Aυτά που είπαμε ως εδώ συνιστούν την γενική ανάλυση εκείνου που ονομάζουμε “νέο πανοπτικό”. Nα θυμίσουμε πως η βασική άποψή μας είναι ότι οι “απ’ τα πάνω επιτηρήσεις” και η “αλληλοεπιτήρηση” στην καθημερινή ζωή έχουν ενοποιηθεί σε μια ενιαία κωδικοποίηση, σε ένα ενιαίο τεχνικό και λειτουργικό καθεστώς, και πώς αυτό τελικά είναι ένα μεγάλο κέρδος για τα αφεντικά.
Στη συνέχεια θα δείξουμε πιο αναλυτικά, μέσα από 4 παραδείγματα, τι ακριβώς συμβαίνει με το “νέο πανοπτικό”.

ΠAPAΔEIΓMATA

κινητά

Ιστορία

Το κινητό είναι μια ηλεκτρονική συσκευή που χρησιμοποιείται για ασύρματη, κινητή επικοινωνία πάνω σε ένα κυψελωτό δίκτυο από διασυνδεδεμένους σταθμούς βάσης γνωστούς ως κύτταρα. Το κινητό έχει την δυνατότητα να πραγματοποιεί και να δέχεται τηλεφωνικές κλήσεις σε/ από όλο το τηλεφωνικό δίκτυο (σταθερό ή ασύρματο) μιας χώρας. Για να λειτουργήσει χρειάζεται : 1) Mια κάρτα SIM που επιτρέπει πρόσβαση σε ένα συγκεκριμένο δίκτυο που έχει συνδρομή ο χρήστης. 2) Mια συσκευή που επιτρέπει την είσοδο αριθμών γραμμάτων, οθόνη, ακουστικό και μπαταρία.
Η πρώτη εφαρμογή κινητής επικοινωνίας ήταν το ασύρματο τηλέφωνο σε αυτοκίνητο. Το 1960 το MTA (Mobile System A) κυκλοφορεί στην Σουηδία. Τα τηλέφωνα MTA αποτελούμενα από λυχνίες είχαν βάρος 40 kg. Το 1971 κυκλοφορεί η έκδοση MTD, με εξοπλισμό από διαφορετικές εταιρείες, που είχε κάποια εμπορική επιτυχία.
Με την δημιουργία του πρώτου κινητού τηλεφώνου χειρός το 1973 από έναν ερευνητή της Motorola ξεκινάνε οι πρώτες εμπορικές εφαρμογές για δίκτυα κινητής τηλεφωνίας. Μιλάμε για δίκτυα περιορισμένης χρήσης, όχι ψηφιακά, όπου στους συνδρομητές περιλαμβάνονταν η αστυνομία και ειδικού σκοπού πελάτες. Ο χρόνος αναμονής ενός υποψηφίου συνδρομητή ήταν μερικά χρόνια. Ενδεικτικά, στις ηπα το 1983, υπήρχαν μόνο 140.000 συνδρομητές. Πρώτη εμπορική εφαρμογή ξεκίνησε, αρχικά, στην μητροπολιτική περιοχή του Tόκιο το 1979, για να ακολουθήσουν δανία, νορβηγία, σουηδία, φινλανδία, ήπα, καναδάς και άλλες χώρες.
Από το 1970 έως το 1990, λοιπόν, λειτούργησαν τα συστήματα κινητής τηλεφωνίας πρώτης γενιάς τα οποία βασίστηκαν στη κυψελωτή δομή και τα οποία είχαν αναλογικά ηλεκτρικά χαρακτηριστικά. Από το 1990 έως το 2000 αναβαθμίστηκε η τεχνολογία των συστημάτων της πρώτης γενιάς σε δεύτερης, με σκοπό να μπορούν να εξυπηρετούνται πολύ περισσότεροι χρήστες από πριν. Αυτό έγινε εφικτό μέσω της ψηφιοποίησης των υπηρεσιών, δηλαδή της αύξησης του ρυθμού μετάδοσης δεδομένων (σε φωνή και δεδομένα). Από το 2000 και μετά, υπάρχει η προσπάθεια να δημιουργηθούν οι κατάλληλες τεχνικές προδιαγραφές ώστε τα συστήματα κινητής τηλεφωνίας να διαχειρίζονται αξιόπιστα και σε πραγματικό χρόνο τις υπηρεσίες των πολυμέσων.
Σήμερα οι χρήστες υπολογίζονται σε 4 δισεκατομμύρια. Αυτός ο  αριθμός αναμένεται να αυξηθεί καθώς οι αναπτυσσόμενες χώρες (κίνα, βραζιλία, ινδία) ακόμα δεν έχουν  δει την μεγίστη ανάπτυξη της εκεί αγοράς όπως έχει συμβεί στις αναπτυγμένες χώρες.

Παρακάτω αναφέρονται κάποιες βασικές λειτουργιές και τεχνικά χαρακτηριστικά που υλοποιεί κάθε σύστημα κινητής τηλεφωνίας και επιτρέπουν είτε τον εντοπισμό είτε την συλλογή δεδομένων εκείνων που χρησιμοποιούν τα κινητά :
α) κυψελωτή δομή
Για την ηλεκτρομαγνητική κάλυψη συγκεκριμένων γεωγραφικών περιοχών τα συστήματα κινητής επικοινωνίας χρησιμοποιούν την ιδέα της κυψέλης (cellular concept). Η ηλεκτρομαγνητική κάλυψη επιτυγχάνεται με τμηματοποίηση μιας συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής με μικρές ζώνες ή κυψέλες, όπου υπάρχει η δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης των ιδίων συχνοτήτων. Σχηματικά, αυτό επιτυγχάνεται καλύπτοντας μια περιοχή με κυψέλες (σαν εξάγωνα). Αν υπάρχει αυξημένη κίνηση σε μια κυψέλη, τότε αυτή  τεμαχίζεται εκ νέου σε μικρότερες κυψέλες  -κελιά, διατηρώντας μια πολυϊεραρχική δομή που αυξάνει την χωρητικότητα του συστήματος από την πλευρά της προσφερόμενης τηλεπικοινωνιακής κίνησης.
Κάθε κυψέλη υπάγεται σε ένα σταθμό βάσης κάθε στιγμή. Αν το σήμα μετακινείται από τον ένα σταθμό στον άλλον, αλλάζει και η κυψέλη, η συνομιλία δεν διακόπτεται αλλά μεταφέρεται ο έλεγχος της εκπομπής και της λήψης από ένα σταθμό βάσης σε έναν άλλο, χωρίς να “πέφτει η γραμμή”.
Μέσω της δομής αυτής, υπάρχει διαδικασία εντοπισμού που ακολουθείται για τον βέλτιστο προσδιορισμό του κατάλληλου σταθμού βάσης. Μετά το πέρας του εντοπισμού, πραγματοποιείται η μεταφορά του έλεγχου, της εκπομπής και της λήψης από τον αρχικό σταθμό βάσης στον νέο. Μέσω αυτής της διαδικασίας που αφόρα την βελτιστοποίηση της επικοινωνιακής σύνδεσης, μπορεί να προσδιορισθεί η γεωγραφική θέση του κινητού τηλεφώνου, χρησιμοποιώντας μια τεχνική (γνωστή ως multilateration) για να υπολογίζει τις διαφορές στο χρόνο που κάνει ένα ηλ/μαγνητικό σήμα για να ταξιδέψει από το κινητό στις διάφορες κοντινές κεραίες (σταθμούς βάσης).
β) sim κάρτα
H μονάδα ταυτότητας συνδρομητή σε μια αφαιρούμενη SIM κάρτα περιέχει το δικό της μοναδικό σειριακό αριθμό, τον διεθνή μοναδικό αριθμό του κινητού χρήστη (IMSI), πληροφορίες ασφαλούς ταυτοποίησης και κρυπτογράφησης, προσωρινές πληροφορίες σχετικά με το τοπικό δίκτυο, μια λίστα από τις υπηρεσίες που ο χρήστης έχει πρόσβαση και δυο κωδικούς (pin και puk).
γ) βάσεις δεδομένων που αποθηκεύουν προσωπικά στοιχεία
Όλα τα δίκτυα κινητής τηλεφωνίας, με όποιο σύστημα και αν υλοποιούνται (gsm, gprs, 3g, 4g), διαθέτουν την υποδομή για να επεξεργάζονται μια κλήση αλλά και ό,τι έχει να κάνει με λειτουργίες που σχετίζονται με τον συνδρομητή. Έτσι υπάρχουν εκείνες οι διαδικασίες που επιτρέπουν την αποθήκευση και την γρήγορη ανάκτηση πληροφοριών που έχουν να κάνουν με τους συνδρομητές, τον εξοπλισμό που χρησιμοποιούν και τις υπηρεσίες που είναι εγγεγραμμένοι. Γι’ αυτό το σκοπό χρησιμοποιούνται διάφορες βάσεις δεδομένων που περιέχουν αναγνωριστικούς αριθμούς, διευθύνσεις, παραμέτρους αυθεντικοποίησης, τους μοναδικούς αριθμούς των καταχωρημένων μονάδων εξοπλισμού (ποια κινητά είναι σε λειτουργία, ποια έχουν κλαπεί, κτλ.). Οι βάσεις δεδομένων, με τα στοιχεία που περιέχουν, πετυχαίνουν ανά πάσα στιγμή την απολυτή ταυτοποίηση των συνδρομητών που βρίσκονται ενεργοί στο σύστημα κινητής τηλεφωνίας. Η διαδικασία αυτή πραγματοποιείται κάθε φορά που ανοίγει το κινητό και αλλάζει κύτταρο.
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, τα συστήματα κινητής τηλεφωνίας, με την μεθοδικότητα που αντιστοιχεί στον υπερτεχνολογικό κόσμο που ζούμε, έχουν τις (τεχνικές) δυνατότητες για πλήρη καταγραφή των στοιχείων αυτών που χρησιμοποιούν τα κινητά και των κινήσεων τους σε όλες τις γεωγραφικές περιοχές που καλύπτουν. Από εκεί και περά τα πληθωρικά δεδομένα που έχουν δημιουργηθεί απ’ τους χρήστες κινητών έχουν μπει σα συνιστώσα στην κεντρική καταγραφή που κάνουν οι “μεγάλες εξουσίες”. Και η επίκληση για τα προσωπικά δεδομένα και τα δικαιώματα που παραβιάζονται μόνο θέση ανάσχεσης δεν μπορεί να είναι, στο βαθμό που αυτοί που έχουν κάνει την ζωή τους “διάφανη και συνεχώς εντοπίσιμη/ προσβάσιμη” στρώνουν το χαλί στο σύμπλεγμα της ασφάλειας.

Επιτήρηση από τα πάνω

Στα μέσα του καλοκαιριού του 2005, λοιπόν, οι τότε 25 υπουργοί δημοσίας τάξης και εσωτερικών της Ε.Ε. σε σύνοδό τους στις βρυξέλλες αποφασίζουν να συντάξουν μια Οδηγία (Data Retention Directive), που υιοθετήθηκε αργότερα από το ευρ. κοινοβούλιο, για την καταγραφή “όλων των δεδομένων που δημιουργήθηκαν ή επεξεργάστηκαν κατά την διάρκεια σύνδεσης με την παροχή διαθέσιμων δημοσίων ηλεκτρονικών τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών ή δημοσίων τηλεπικοινωνιακών δικτύων”. Η οδηγία απαιτεί όλοι οι πάροχοι internet και τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών να καταγράφουν όλη την κίνηση των μετα-δεδομένων (ποιός τηλεφώνησε σε ποιόν, ποτέ, από πού, ποιός επισκέφτηκε ποιά site κ.τ.λ.) στην ευρώπη για 6 έως 24 μήνες (υπάρχει πρόβλεψη να επιμηκύνεται ο χρόνος) και να παραδίδουν στην αστυνομία, στις μυστικές υπηρεσίες και σε άλλους νόμιμους κρατικούς οργανισμούς, μετά από αίτηση με δικαστική εντολή, για να έχουν πρόσβαση στις πληροφορίες αυτές. Η οδηγία επίσης περιλαμβάνει την υποχρέωση υποβολής στατιστικών κάθε χρόνο από τους παρόχους στα κράτη και στην ευρ. επιτροπή για τις περιπτώσεις που παραδόθηκαν στοιχεία στις αρχές συμφώνα με τον νόμο και τον χρόνο από την κράτηση των δεδομένων μέχρι την παράδοση και τις περιπτώσεις που ο χρόνος κράτησης ξεπεράστηκε και οι αιτήσεις δεν ικανοποιήθηκαν. Επίσης, προβλέπει ότι τα δεδομένα που κρατούνται από τους παρόχους θα καταστρέφονται μετά το πέρας του χρόνου κράτησης αλλά όχι τα δεδομένα που έχουν παραλάβει οι αρχές: αυτές θα μπορούν να τα κρατούν, ουσιαστικά, για πάντα. Το Σεπτέμβρη του 2010, με βάση αυτά τα στοιχεία, η οδηγία θα επανεξεταστεί.
Η ελλάδα, όπως και άλλες χώρες της ε.ε. , δεν έχει ενσωματώσει σε κάποιο νόμο την οδηγία και έχει καταδικαστεί το 2009 από το ευρωπαϊκό δικαστήριο γι’ αυτό. Όμως και οι εταιρείες κρατούν αυτά τα δεδομένα και οι αρχές τα παραλαμβάνουν μετά από αίτηση που συνοδεύεται από δικαστική εντολή. Επίσης, το καρτοκινητό τηλέφωνο, που κάποτε διαφημίζονταν για την ανωνυμία του, απενεργοποιείται σύμφωνα με τον νόμο άπαξ και δεν δηλωθούν τα στοιχεία ταυτότητας του κατόχου του.

“Νόμιμη Υποκλοπή” (lawful interception)

Οι εταιρείες κινητής τηλεφωνίας είναι υποχρεωμένες δια του νόμου να έχουν λογισμικά που μπορούν να υποκλέψουν τις συνομιλίες, ενσωματωμένα στα κύρια συστήματα τους. Έτσι, με αίτηση από κάποια αρμόδια αρχή, είναι δυνατή η επιλογή ενός κινητού – στόχου όπου θα καταγράφονται χωρίς να γίνεται αντιληπτό όλες οι συνδιαλέξεις και τα sms. Τέτοια πρωτόκολλα που επιτρέπουν στις αρχές να διεξάγουν ηλεκτρονική παρακολούθηση υπάρχουν και στις ηπα (calea) και στην ευρώπη (Lawful Interception of Telecommunications (Official Journal C 329)).
Εξάλλου, με την ψηφιοποίηση των δεδομένων, την εύκολη αποθήκευσή τους και την τεχνολογική ικανότητα επιτήρησης, δεν είναι αναγκαία η σε “πραγματικό χρόνο” ακρόαση των συνομιλιών. Δεν είναι εφικτή άλλωστε για όλα τα κινητά. Στις περιπτώσεις που θεωρηθεί κάποιος ύποπτος, απλά θα μπορεί να γίνει αναζήτηση στα αποθηκευμένα αρχεία όπου και έχουν αποτυπωθεί όλες οι τηλεφωνικές (άρα κοινωνικές) κινήσεις. Γενικότερα, τα διάφορα λογισμικά όπως τα analyst’s notebook, sentinel visualize, arc gis κλπ (το πρώτο βρίσκεται στη διάθεση της ελ.ασ.) κάνουν την επεξεργασία ψηφιακών δεδομένων γρήγορη διαδικασία.
Πέρα από την επίσημη διαδικασία υποκλοπής, υπάρχει και η δυνατότητα εγκατάστασης προγραμμάτων στο κινητό (τα οποία πωλούνται και στο εμπόριο) που θα κάνουν αυτή την δουλειά. Ο πρώην υπεύθυνος ασφάλειας του ο.τ.ε. σε συνέδριο για το “ηλεκτρονικό έγκλημα” εξηγεί πόσο απλά και ανέξοδα οι εταιρείες κινητής τηλεφωνίας όχι μόνο μπορούν να υποκλέψουν συνομιλίες, αλλά και να διαβάσουν οτιδήποτε υπάρχει μέσα στο τηλέφωνο (sms, mms, ραντεβού στην ατζέντα, φωτογραφίες, βίντεο, τηλεφωνικούς καταλόγους, κλπ) (Kαθημερινή 19/11/06). Αρκεί η αποστολή ενός sms ή mms από την εταιρεία (πχ “η cosmote σας εύχεται καλά χριστούγεννα”) για να εγκατασταθεί ένα ειδικό λογισμικό (κάτι σαν ιός).
Γνωστή είναι επίσης η χρήση του κινητού ως μικρόφωνο. Αρκεί πάλι η αποστολή ενός sms / mms ώστε να εγκατασταθεί λογισμικό που μετατρέπει το τηλέφωνο σε κοριό. Ακόμα και όταν η συσκευή είναι απενεργοποιημένη μπορεί να ακούγονται οι συνομιλίες που γίνονται στον γύρω χώρο.
Υποκλοπή μπορεί να γίνει γνωρίζοντας το σειριακό αριθμό της sim. Ο σειριακός αριθμός είναι η ταυτότητα του κινητού τηλεφώνου. Αν, για παράδειγμα, χαθεί / κλαπεί το τηλέφωνο μπορεί να ζητηθεί από την εταιρεία που του παρείχε τη σύνδεση η απενεργοποίηση της χαμένης sim και η έκδοση καινούριας με τον ίδιο αριθμό (κατ’ επέκταση τον ίδιο σειριακό αριθμό). Όποιος έχει, λοιπόν, γνώση του σειριακού, εύκολα δημιουργεί ένα παράλληλης λειτουργίας κινητό που μπορεί να δέχεται ταυτόχρονα τις ίδιες κλήσεις, sms, mms, αρχεία κλπ με το κινητό που έχει ουσιαστικά κλωνοποιήσει. Γίνεται, δηλαδή, η σκιά του…

Μυστικές υπηρεσίες και ελ.ασ.

Στην κατοχή των μυστικών υπηρεσιών στην ελλάδα βρίσκονται οι λεγόμενες βαλίτσες. Αυτές λειτουργούν ως ενδιάμεση κεραία ανάμεσα στη συσκευή που κάνει την κλήση και στην κεραία που δίνει το σήμα στη συσκευή. Έτσι υποκλέπτει το σήμα, το αποκωδικοποιεί και αποθηκεύει την συνομιλία. Με αυτόν τον τρόπο ο κάτοχος της βαλίτσας μπορεί να ακούσει όλες τις συνομιλίες και να διαβάσει τα  δεδομένα εκεί όπου έχει τοποθετηθεί.
Εν τω μεταξύ, οι διάφορες νομικές διαδικασίες για την άρση απορρήτου παρακάμπτονται εύκολα με πρόσχημα την εθνική ασφάλεια. Κάτι που αποκαλύφθηκε στις 10/5/2010 (Eλευθεροτυπία), όπου με την παραπάνω αφορμή η ε.υ.π. είχε προβεί σε μαζικές άρσεις απορρήτου σε γεωγραφικές περιοχές της Aθήνας επειδή στις συγκεκριμένες υπήρχαν στόχοι της οργάνωσης “επαναστατικός αγώνας” πριν χρόνια. Συνεπώς καθένας που τυχαίνει να βρίσκεται σε αυτούς τους γεωγραφικούς τόπους μπαίνει στο στόχαστρο της αντιτρομοκρατικής.
Η ευπ έχει στην κατοχή της σύστημα που μπορεί να σαρώσει επιλεγμένες περιοχές προς εξερεύνηση, παρακολουθώντας τους πάντες σε αυτήν την περιοχή, με απόλυτη ακρίβεια των κινήσεων του υπόπτου, αρκεί να είναι γνωστό το νούμερο του κινητού τηλεφώνου. Ακόμα μπορεί και υποκλέπτει συνομιλίες από 700 κινητά τηλέφωνα, νούμερα καλούμενου, sms, mms καθώς και 100 συνδέσεις internet.
Μάλιστα, στις ηπα – παραμονές πρωτοχρονιάς του 2006 – το Kογκρέσο συζητούσε ώστε οι παρακολουθήσεις να γίνονται με το νόμο, χωρίς γραφειοκρατικές καθυστερήσεις. Παρακάμπτονται οι διαδικασίες για άρση απορρήτου από εισαγγελείς αφού η πάταξη της τρομοκρατίας και η εθνική ασφάλεια μπαίνει σαν προτεραιότητα. Δεν είναι αναγκαίες οι αποδείξεις πως κάποιος ίσως είναι ένοχος οπότε πρέπει να παρακολουθείται. Αρκεί να είναι μελαμψός…

Smartphones

Με τις εφαρμογές που αναπτύσσονται για τα κινητά νέας γενιάς, η ανωνυμία έχει χαθεί. Οι διαδικτυακές και οι χερσαίες επισκέψεις θα καταγράφονται. Κάπως έτσι θα δημιουργείται μία ψηφιακή ταυτότητα, προτιμήσεων του χρήστη. Αν επιλέξει κανείς να μείνει μακριά από όλα αυτά θα είναι δύσκολο. Το γερμανικό ομοσπονδιακό συνταγματικό δικαστήριο το 2008 ενέκρινε διάταξη που επιτρέπει την αποθήκευση δεδομένων κίνησης των χρηστών στην τηλεφωνία και στο διαδίκτυο, επικαλούμενο λόγους ανάπτυξης υπηρεσιών αλλά και (φυσικά) ασφαλείας. Πλέον θα καταγράφονται οι ακριβείς κινήσεις όποιου κουβαλάει smartphone. Μια εφαρμογή θέλει τους χρήστες κινητών νέας γενιάς να δίνουν στοιχεία ιατρικού ιστορικού και τυχόν συμπτωμάτων που αντιμετωπίζουν, έτσι ώστε οι επιστήμονες να μπορέσουν να έχουν γεωγραφική επιτήρηση των μη υγιών. Στοιχεία σαν κι αυτά θα είναι διαθέσιμα σε κάθε ενδιαφερόμενο επιστήμονα.

Συμμετοχική επιτήρηση

Στο βαθμό που στις ανεπτυγμένες δυτικές χώρες κάθε κάτοικος έχει κι ένα κινητό και περίπου το 60% στις λεγόμενες αναπτυσσόμενες χώρες, θα μπορούσε να πει κανείς πως αυτό είναι ένα φαινόμενο που συμβαίνει σχεδόν ολοκληρωτικά. Σαν τέτοιο λοιπόν αξίζει να μελετηθεί. Όχι απλά σαν ένα τεχνολογικό φαινόμενο μεγάλης κλίμακας αλλά σαν ένα σύνολο σχέσεων που αλλάζουν καθημερινά (σε συνεργασία, όμως, και με άλλα μέσα, σαν το internet)· των σχέσεων επικοινωνίας εν προκειμένω. Επικοινωνία που ταυτίζεται με την δικτύωση.

Όταν τα 4 δισεκατομμύρια των γήινων έχουν τηλέφωνα συνεχώς μαζί τους, η δικτύωση επιτυγχάνεται μέσω του κινητού τηλεφώνου. Η λογική του ότι κουβαλάει κάποιος ένα τηλέφωνο παντού μαζί του, τον καθιστά συνεχώς προσβάσιμο. Σαν αποτέλεσμα, οι κλήσεις, sms, mms δε μπορούν να αγνοηθούν. Όταν κάποιος θέλει να βρει κάποιον, αρκεί να τον καλέσει. Αυτή η αμεσότητα, η ευκολία της επικοινωνίας δημιουργεί σχέσεις αλληλοεπιτήρησης. Η αλληλοεπιτήρηση στις κοινωνικές σχέσεις έχει γιγαντωθεί με το κινητό τηλέφωνο. Ενδεικτικη αυτής της κατάστασης είναι η κοινότυπη πια ερώτηση “που είσαι;”. Το πώς αλλάζει όμως η επικοινωνία επηρεάζει, με αντίστοιχο τρόπο, και τις υπόλοιπες σχέσεις στην καθημερινότητά μας. Εκεί που για παράδειγμα σε μια σχέση (φιλική, συγγενική) στηριζόταν κανείς στην εμπιστοσύνη  με τον άλλο, σήμερα κεντρικά μπαίνει ο έλεγχος – με την ευκολία που παρέχει το μέσο. Έχουν εκφυλιστεί δηλαδή οι δεσμοί στο “πού είσαι;” “τι ώρα θα ‘ρθεις” κ.λ.π. Επίσης, η απευθείας αφήγηση της κάθε έντονης ή ανιαρής στιγμής με το κινητό να φλερτάρει με το αφτί κάθε λίγο και λιγάκι, είναι χαρακτηριστική της ποιότητας των σχέσεων που έχουν διαμορφωθεί από αυτά. Τρανό παράδειγμα είναι οι ερωτικές σχέσεις. Το ζευγάρι επιβεβαιώνει τη θέση στο χώρο που βρίσκεται τακτικότατα. Επιπλέον το κινητό έχει υπάρξει αιτία για πολλούς καβγάδες. Όταν π.χ. ο ένας ρίξει μια ματιά στα μηνύματα του άλλου. Άλλο παράδειγμα είναι όταν κάποιος από το ζεύγος δεχτεί κλήση από μη κοινό γνωστό τους. Αφού στήνει αφτί, με το που τερματίζει η κλήση ξεκινάει η ανάκριση: “Ποιός ήτανε;”, “τί θέλει τέτοια ώρα;” κλπ.
Εκεί όπου βασιλεύει η καχυποψία, οι κλήσεις αυξάνονται. Όπως και στην εργασία. Τα αφεντικά θέλουν να αξιοποιούν το κάθε εργατολεπτό. Όταν το αφεντικό δε μπορεί να επιβλέψει, ένα τηλεφώνημα στο κινητό θα είναι αρκετό για να φορτώσει παραπάνω δουλειά. Παρακολουθείται η διαθεσιμότητα του εργάτη και του προστίθενται καθήκοντα. (Kαθημερινή 27/9/9)
Η δίψα για την πληροφορία έχει φτάσει σε ξέφρενα επίπεδα. Στην αγγλία, αποκαλύφθηκε πως ιδιωτικοί ντέντεκτιβ υπέκλεπταν συνομιλίες από 3000 άτομα (διασημότητες, πολιτικούς, αθλητές), για λογαριασμό του Ρούμπερτ Μέρντοχ, εκδότη δύο μεγάλης κυκλοφορίας ταμπλόιντ (“The sun”, “News of the world”) και ανώτατου στελέχους του συντηρητικού κόμματος της αγγλίας. Πολλά πρωτοσέλιδα είχαν εμπλουτιστεί με τα σκανδαλώδη μυστικά των επωνύμων (Kαθημερινή 10-07-09).
Άλλο παράδειγμα της διαρκούς αλληλοεπιτήρησης είναι μία ισραηλινή εταιρεία κινητών. Η συγκεκριμένη δίνει την δυνατότητα καταγραφής όλων των συνομιλιών με τα μοντέλα της. Η κάθε κουβέντα θα υπάρχει για να ανατρέξει κανείς για οποιονδήποτε λόγο. (Κάτι αντίστοιχο με τα πρακτικά των δικαστηρίων.)  Από το να μοιραστεί με τα φιλαράκια του τις ομιλίες που κάνει, μέχρι το να τις έχει σαν πειστήρια σε διαφωνίες. Η ουσία είναι να κρατούνται τα πάντα. Το scripta manent (τα γραπτά μένουν) μετατράπηκε σε verba manent (τα λόγια μένουν).

Μια άλλη μορφή συμμετοχικής επιτήρησης αποτελούν οι εφαρμογές μέσω bluetooth. Αρχεία στέλνονται σε κινητά τηλέφωνα ανυποψίαστων, τα δέχονται, και μέσω αυτών εγκαθίστανται λογισμικά (ιοί) μέσω των οποίων οι αποστολείς των εφαρμογών αυτών μπορούν να πάρουν όλα τα δεδομένα, να χρησιμοποιήσουν το κινητό, να υποκλέψουν συνομιλίες. Τέτοια προγράμματα είναι προσιτά στον καθένα με ένα ψάξιμο στο διαδίκτυο.
Στην οικογένεια, οι γονείς δίνουν στα παιδιά κινητά ώστε να τα εντοπίζουν ανά πάσα στιγμή. Με αυτόν τον τρόπο, τα παιδιά δεν αποκόπτονται ποτέ από τους γονείς. Είναι σε διαρκή επικοινωνία μαζί τους, με την παραμικρή δυσκολία. Δεν παίρνουν ρίσκα. Όταν λείπει η φυσική παρουσία του γονιού, η φωνή του από το κινητό αναλαμβάνει. Από την άλλη, αυτή η πιεστικά στενή αναφορά που δίνουν τα παιδιά, συμβαδίζει με την ελευθερία τους, αφού όταν τους στερείται η έξοδος, για παράδειγμα, αυτά μπορούν να επικοινωνήσουν με τον έξω κόσμο. Να έχουνε μια εποπτεία της δημόσιας ζωής από το σπίτι τους. Πρόκειται, όμως, για φαινομενική ελευθερία μιας και παλιότερα οι νεαροί και οι νεαρές είτε το σκάγανε είτε αναμετρούνταν με τους καταπιεστικούς γονείς τους.

Η κοινωνική ύπαρξη πάει χέρι χέρι με το κινητό τηλέφωνο. Όταν κάποιος δεν είναι κάτοχος ενός τηλεφώνου (σε αντίθεση με όλους τους υπόλοιπους) αμέσως αποκλείεται από τα εγκόσμια επειδή είναι δύσκολα προσβάσιμος, καθώς και επειδή η επικοινωνία γίνεται μέσω των κινητών. Το εργαλείο αυτό είναι τόσο ισχυρό για την δικτύωση με τα άτομα, που ακόμα και φτωχός να είναι κάποιος, κινητό θα έχει για να μιλήσει. Στις ηπα, οι νεαρές κοπέλες στέλνουν – κατά μέσο όρο – 100 sms την ημέρα. Μέσα σε 100 sms τη μέρα, η κάθε στιγμή παύει να είναι προσωπική, παύει να είναι μία αφήγηση, ένα σχόλιο για την στιγμή που δύο άνθρωποι θα συναντηθούν άμεσα. Σε 100 sms τη μέρα περιγράφονται οι κινήσεις του καθενός βήμα βήμα. Γεννιέται μια φλυαρία άσκοπη, επαναπροσδιορίζεται η σημαντικότητα της στιγμής.
Οι σχέσεις στα σχολεία άλλαξαν επίσης. Οι νταήδες πια πειράζουν τα θύματά τους ακόμα και μετά από το σχολείο. Οποιαδήποτε ώρα στέλνουν απειλητικά sms. Ή ακόμα χειρότερα μέσω ντροπιαστικών φωτογραφιών που αποθανάτισαν με τα κινητά τους. Η σχέση δασκάλου – μαθητή διαφέρει και αυτή σε σύγκριση με το παρελθόν. Οι μαθητές, για να σπάσουν τη μονοτονία του μαθήματος, παίζουν με το κινητό. Μέσα σ’ όλα, τραβάνε βίντεο παιδιών που παίρνουν έναν υπνάκο στα θρανία, που κατουράνε στις τουαλέτες, τα θέματα των εξετάσεων κλπ. Οι δάσκαλοι είναι ανήμποροι να αντιδράσουν αφού οι μαθητές χρησιμοποιούν επιχειρήματα του στυλ “δεν ενοχλώ το μάθημα”. Τα κινητά τηλέφωνα καταργήθηκαν (τυπικά) στα σχολεία με αφορμή την γνωστή υπόθεση στην Aμάρυνθο.
Eν τέλει, γίνεται αδύνατο να μην καταγράφονται οι πάντες, ακόμα κι εκείνοι που δεν θέλουν. Όλοι κουβαλάνε μια κάμερα μαζί τους, ενσωματωμένη στο κινητό τους. Ανά πάσα στιγμή ο καθένας γίνεται θέαμα. Ο φετιχισμός της εικόνας επιβάλλει ό,τι τραβάει την προσοχή να μαγνητοσκοπείται. Εξασφαλίζεται η αποτύπωση της “αλήθειας”. Έπειτα το βίντεο μοιράζεται μέσω bluetooth, mms, υπέρυθρων κλπ και, μερικές φορές, δημοσιεύεται. Sites σαν το youtube, κάνουν τη δουλειά της δημοσιοποίησης. Η κάθε στιγμή είναι σημαντική οπότε και πρέπει, καταρχάς, το κινητό τηλέφωνο να έχει κάμερα και με καλή ανάλυση. Πρέπει να τραβήξει κανείς την σκηνή, για να μπορέσει να την “ζήσει” μετά, στην αναπαράστασή της – αλλιώς είναι σαν να μην έγινε. Οι σύγχρονοι υπήκοοι όχι μόνο ζούνε μ’ έναν τρόπο που τους διαφεύγει αλλά με αυτά τα τεχνικά μέσα έχουν οι ίδιοι την δυνατότητα να αναπαράγουν συνεχώς διακεκομμένες (σαν σκετσάκια) και άρα ψευδείς πραγματικότητες και να επιλέγουν με αυτό τον τρόπο να ζουν μέσα σ’ αυτές, παραμερίζοντας την καθημερινή πραγματικότητα, με ό,τι μπορεί να περιλαμβάνει. Η εξιστόρηση μιας στιγμής αντικαθίσταται από ένα βίντεο, μια φωτογραφία. Ο λεκτικός πλούτος αναπληρώνεται από την ευκολία του οπτικού πανδαιμόνιου, πάντα στην τσέπη, έτοιμο να τέρψει το μάτι. Για παράδειγμα, πληθώρα ατόμων βλέπουν τις συναυλίες από τα κινητά τους τηλέφωνα ενώ ο αρτίστας βρίσκεται μπροστά τους με σάρκα και οστά. Ακόμα και οι προσωπικές στιγμές ενός ζευγαριού “ανεβαίνουν” στο διαδίκτυο (τσοντοsite σαν το youporn, xvideos κλπ). Έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο κάποιος να τραβάει τη φίλη του σε διάφορες πόζες ή την ώρα του σεξ, και όταν χωρίζουν το βίντεο να δημοσιοποιείται σαν διαπόμπευση. Σημασία έχει το οπτικό υλικό από την εξιστόρηση της στιγμής. Αν δεν υπάρχει αυτό, είναι σα να μην υπάρχει κουβέντα. Στέκεται κιόλας σαν αποδεικτικό στοιχείο της εμπειρίας σου. Ένδειξη της ανδρείας πολλών αρσενικών αποτελούν τα νούμερα, τα sms, οι κλήσεις, τυχόν φωτογραφίες από γυναίκες που είναι αποθηκευμένα στη μνήμη του κινητού.

Χαρακτηριστικά, η συγκεκριμένη τεχνολογία έχει μεταλλάξει ριζικά το τι εννοούμε σαν επικοινωνία σε βαθμό που αυτή έχει ταυτιστεί με το μέσο (δηλαδή τα κινητά). Η τεχνολογία – τεχνική, το επίτευγμα δηλαδή, για τους περισσότερους σήμερα έχει ξεπεράσει σε σημασία την σχέση που ονομάζουμε επικοινωνία, με ό,τι μπορεί αυτό να χωράει. Ακόμη και πράγματα που μπορεί να μην αναπαρίστανται στον ήχο του ραδιοφώνου ή στην οθόνη. Όπως οι μυρωδιές ή το κρύο ή η ζέστη που μπορεί να έχει κάπου. Αυτό που έχει σημασία είναι αν έχεις καλό σήμα, αν είχε κι ο άλλος, και αν τελικά το σήκωσε και είπατε και οι δύο, που είσαστε και το τι θα κάνετε μετά. Οι διαφορετικές παραλλαγές αυτής της διαδικασίας έχουν φτάσει σήμερα να θεωρούνται σαν επικοινωνία. Εκπαιδευόμαστε μάλιστα σ’ αυτήν σε τέτοιο βαθμό που δυσκολευόμαστε (στο μέλλον μπορεί ακόμα και να εκλείψει εντελώς) να επικοινωνήσουμε με τρόπο και να παράγουμε τρόπους που θα ξεπερνούν το “έλα-που-είσαι;” του κινητού, ακόμη κι αν μιλάμε πρόσωπο με πρόσωπο με κάποιον. Ίσως στο μέλλον (ή ακόμη και τώρα) να ακούγεται ρομαντικό ή εξωπραγματικό το να θεωρεί κανείς επικοινωνία να κάθεσαι με κάποιον και να τον κοιτάς στα μάτια όταν μιλάτε ή να τον αγγίζεις. Κι αυτό γιατί θα έχουμε προετοιμαστεί από την καθημερινότητά μας για κάτι άλλο, για επικοινωνία που φέρνει πιο πολύ στο ναι ή όχι του υπολογιστή.
Νομιμοποιημένη είναι η λογική του κινητού – δημοσιογράφου. Πολλοί εκθειάζουν το κινητό τηλέφωνο ως αναγκαίο για τη σφαιρική κάλυψη των δρώμενων. Παράδειγμα το Aμπού Γκράιμπ όπου αμερικάνοι στρατιώτες βασάνιζαν σεξουαλικά ιρακινούς κρατούμενους αποθανατίζοντας τα βασανιστήρια με τα κινητά τους. Τα βίντεο διαδόθηκαν και έφτασαν στα χέρια των μμε. Θεωρήθηκε πως η λήψη τους και η κυκλοφορία τους, έστω κι αν έγινε από τους βασανιστές, ήταν θετικό γεγονός μιας και αποκαλύφθηκε το συμβάν. Εν τω μεταξύ, η άρνηση συμμετοχής στο θέαμα εκλαμβάνεται ως ύποπτη συμπεριφορά, στην καλύτερη ως κομπλεξισμός.

Βάσει των κινητών νέας γενιάς που έχουν ενσωματωμένο gps, sites σαν το facebook και το twitter προσάρμοσαν τις ιστοσελίδες τους. Με τις νέες ικανότητες των συσκευών θα είναι δυνατό να ανανεώνεται το προφίλ του χρήστη δίνοντας την ακριβή τοποθεσία του σημείου που βρίσκεται (geolocation). Sites σαν το gowalla, το brightkite, το loopt κλπ ήδη έχουν αξιοποιήσει τα κινητά νέας γενιάς. Παρέχουν την ακριβή θέση του χρήστη σε όσους σερφάρουν στα παραπάνω site. Κάποια παρέχουν, μάλιστα, εκπτώσεις σε καταστήματα που συνεργάζονται με site γεωεντοπισμού. Αρκεί το “έξυπνο κινητό” να επισκεφτεί ορισμένες τοποθεσίες που του ζητάει / προτείνει το site κερδίζοντας, έτσι, πόντους (αυτό εφαρμόζεται και στην ελλάδα). Κάποια sites όπως το twitter αποθηκεύουν αυτά τα γεωγραφικά δεδομένα για κάποιον καιρό (τουλάχιστον). Τα i-phone προσφέρουν την παρακολούθηση της κάθε κίνησης σε τρίτους. Η εισαγωγή των gps στα κινητά κάνει τις σχέσεις να περνάνε από το μικροσκόπιο. Η γνώση της ακριβούς τοποθεσίας των παιδιών από τους γονείς ή της συζύγου από τον σύζυγο δε θα αφήνει χώρο και χρόνο στις προσωπικές στιγμές. Το ίδιο θα συμβεί με τα αφεντικά, ειδικά σε εξωτερικές δουλειές. Ο κούριερ θα μπορεί να επιτηρείται από το αφεντικό. Η κίνηση των ανθρώπων αποτελεί μια κουκίδα σε μία οθόνη για τον κάθε ενδιαφερόμενο. Για πολλές περιπτώσεις στην περίπτωση “μη γίνει κάτι”.

Σε πολλές χώρες είναι διαδεδομένη η τεχνολογία της “επαυξημένης πραγματικότητας” (augmented reality) – τεχνολογία που εφαρμόζεται στα κράνη των πιλότων από τη δεκαετία του ‘80. Το σύστημα περιλαμβάνει το gps που δίνει τις γεωγραφικές συντεταγμένες, μια ενσωματωμένη πυξίδα που καταλαβαίνει το που στρέφεται ο φακός της κάμερας και ένα επιταχυνσιόμετρο που δίνει τη γωνία λήψης. Με την κάμερα στραμμένη σε κάποιο σημείο, εμφανίζονται πληροφορίες για το εν λόγω σημείο. Έτσι, όταν στραφεί η κάμερα σε ένα κτίριο για παράδειγμα, θα προβάλλονται πληροφορίες για το κτίριο (αν νοικιάζεται κάποιο διαμέρισμα, την ιστορία του κλπ.). Πληροφορίες οι οποίες έχουν καταχωρηθεί μαζί με τις γεωγραφικές συντεταγμένες σε μια βάση δεδομένων. Τέτοια δεδομένα μπορούν να δοθούν από οποιονδήποτε. Είτε από εταιρείες που διαφημίζουν ένα κατάστημα είτε από κάποιον που θέλει να μάθει όλος ο κόσμος ότι το τάδε διαμέρισμα του ανήκει. Στα σκαριά βρίσκεται, επίσης, το λογισμικό augmented id που θα “αναγνωρίζει” το άτομο που σημαδεύει κάποιος με την κάμερα μέσω του i-phone και, στη συνέχεια, θα εμφανίζει τα προφίλ που έχει καταχωρήσει ο “στόχος” στα διάφορα “κοινωνικά” site. Για να ξέρεις γρήγορα και απλά με τι κουμάσι έχεις να κάνεις… Αρκεί να τον στοχεύσεις επιτηρώντας τον.
Γενικότερα, η εισαγωγή τόσο των νέων τεχνολογιών (internet, gps) όσο και των εφαρμογών που τις ακολουθούν σε μία συσκευή, που ήδη είναι ταυτισμένη με την καθημερινή επικοινωνιακή πραγματικότητα χιλιάδων ανθρώπων, και άρα τόσο οικεία, μπορεί να προσδώσει μια αίσθηση απόλυτου στο σχετίζεσθαι όπου η ατομική δικτύωση στην (εικονική;) “κοινωνική” πραγματικότητα θα συμπυκνώνεται μέσα από αυτή την συσκευή. Το κινητό τηλέφωνο τείνει να γίνει η προέκταση του “εγώ”. “Ανύπαρκτος” χωρίς αυτό, On line με αυτό, μετατρέποντας το σε απόλυτο χειριστήριο. Ένα μέσο συνεχούς αυτοπροβολής στη δικτυωμένη πραγματικότητα.

διαδίκτυο

Ιστορικά

“Το Internet συνιστά μια τεχνολογική πλατφόρμα στην οποία πολλές και διαφορετικές υλικές υποδομές (hardware) συναντώνται και συνεργάζονται με εφαρμογές λογισμικού (software), με στόχο την επικοινωνία και τη μεταφορά δεδομένων. Υπολογιστές, διακομιστές, συσκευές επικοινωνίας και βοηθητικές συσκευές, πρωτόκολλα επικοινωνίας και μεταφοράς δεδομένων, προγράμματα πλοήγησης και λειτουργικά συστήματα δικτύωσης, χάλκινα καλώδια και οπτικές ίνες, συνθέτουν την αρχιτεκτονική του Διαδικτύου.”
Η σύλληψη της ιδέας του διαδικτύου και η πραγματοποίηση του οφείλεται στην DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency), ερευνητική υπηρεσία του στρατού των ηπα. Προέκυψε κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου και ο σκοπός τους ήταν να δημιουργηθεί ένα δίκτυο επικοινωνίας που να μπορεί να επιβιώσει σε περίπτωση πυρηνικής επίθεσης. Το 1969 λοιπόν, εν μέσω κοινωνικού αναβρασμού, λειτούργησε το πρώτο είδος διαδικτύου που συνέδεε καλωδιακά με ταχύτητα 50 Kbps τα πανεπιστήμια, της Καλιφόρνια στο Λος Άντζελες, SRI (στο Στάνφορντ), της Καλιφόρνια στη Σάντα Μπάρμπαρα και της Γιούτα. Αρχικά επρόκειτο για μεταφορά πληροφοριακών πακέτων (packet switching), όπου τα δεδομένα που μεταδίδονται κόβονται σε πακέτα και πολλοί χρήστες μπορούν να μοιραστούν την ίδια επικοινωνιακή γραμμή. Ο σκοπός ήταν η δημιουργία ενός δικτύου που θα συνέδεε απομακρυσμένους κόμβους, ακόμα και αν κάποια από τα ενδιάμεσα συστήματα βρίσκονταν προσωρινά εκτός λειτουργίας. Κάθε πακέτο θα είχε την πληροφορία που χρειάζονταν για να φτάσει στον προορισμό του, όπου θα γινόταν η επανασύνθεσή του σε δεδομένα τα οποία θα μπορούσε να διαβάσει ο τελικός αποδέκτης.
Το 1972 δημιουργήθηκαν τα e-mail, που αποδείχτηκαν ιδιαίτερα δημοφιλή. Στις αρχές της δεκαετίας του ’70 αναπτύχθηκε το πρωτόκολλο επικοινωνίας TCP/IP, που αντικατέστησε το ΝCP (Network Control Protocol), αρχικό πρωτόκολλο του ARPAnet. Το TCP/IP έδινε μεγάλη σημασία στη δυνατότητα διασύνδεσης επί μέρους τοπικών δικτύων. Σύντομα, το πρωτόκολλο αυτό έγινε το μοναδικό πρωτόκολλο επικοινωνίας του ARPAnet. Την ίδια χρονιά (1970) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά η λέξη Internet.
Το 1974 εγκαινιάστηκε το telnet, η πρώτη εμπορική εκδοχή του ARPAnet. Η εξέλιξή του, όπως και η αύξηση των χρηστών ήταν ραγδαία τα τελευταία 20 χρόνια, ειδικά μετά τη δημιουργία του internet explorer (1995), καθώς και τη γέννηση των δημοφιλών μηχανών αναζήτησης google (1996), yahoo (1994), κλπ. Στην ελλάδα το internet ήρθε το 1991 μέσω του δικτύου NSFNET.
Σήμερα το internet θεωρείται από τους περισσότερους κοινωνική αναγκαιότητα, καθώς το αναγνωρίζουν ως το καλύτερο μέσο για να κοινωνικοποιηθούν, να δουλέψουν, να πολιτικοποιηθούν, να ενημερωθούν, να ψάξουν για πληροφορίες, να παίξουν παιχνίδια, να μιλήσουν με τους φίλους τους, να γκομενίσουν, να ψωνίσουν προϊόντα, να ακούσουν μουσική, να δούν τηλεόραση, να κατεβάσουν ταινίες, προγράμματα ή άλλα δεδομένα κλπ. Η λίστα μοιάζει ατελείωτη. Αυτή η παράλληλη ψηφιακή πραγματικότητα, που έχει διαδοθεί με εκπληκτικούς ρυθμούς, δε θα μπορούσε παρά να αποκτήσει αρκετά γρήγορα και τους επιτηρητές της.

Επιτήρηση από πάνω

Η επιτήρηση αυτή του διαδικτύου είναι μια συνθήκη που δεν κρύβεται από τα αφεντικά, αντίθετα υπερπροβάλλεται ως μια από τις δυνατότητες του νέου τεχνολογικού θαύματος. Οι επιτηρούμενοι του νέου πανοπτικού ξέρουν ότι παρακολουθούνται και ακολούθως προσαρμόζονται στις κανονικότητες / κανόνες του παιχνιδιού, αυτοεπιτηρούμενοι ή επιτηρώντας με τη σειρά τους άλλους. Η αίσθηση ότι οι κινήσεις του καθενός στο internet είναι εν δυνάμει παρακολουθήσιμες ανα πάσα στιγμή είναι πλέον εγγενής στη λειτουργία του.
Το κέντρο βάρους της κριτικής στην παραβίαση των προσωπικών δεδομένων στο internet, δείχνει να εστιάζεται στη δημόσια τάξη και πάλι – που όμως είναι ένα μικρό μόνο μέρος της επιτήρησης, αν και σίγουρα όχι αμελητέο.
Τον τελευταίο καιρό ετοιμάζεται να μπεί σε γενική εφαρμογή ένα νέο πρωτόκολλο, το IPv6 που θα αντικαταστήσει το προηγούμενο IPv4 που χρησιμοποιείται σήμερα. Το νέο πρωτόκολλο παρουσιάζεται ως φιλικότερο στο χρήστη και με ακόμη μεγαλύτερες ταχύτητες, και προορίζεται να καλύψει τις αυξημένες πληθυσμιακές ανάγκες για δικτύωση, παρέχοντας περισσότερες και πιο εξατομικευμένες διευθύνσεις χρηστών (IP). Μ’ αυτόν τον τρόπο η χαρτογράφηση των χρηστών θα είναι ακόμη πιο αποτελεσματική, καθώς ο καθένας θα έχει την προσωπική του ταυτότητα χρήστη, ακόμη κι αν χρησιμοποιεί τον ίδιο υπολογιστή με άλλους.
Οι δυνατότητες της δημόσιας τάξης να επιτηρεί το internet είναι ήδη πολύ μεγάλες. Οι μηχανές αναζήτησης υποχρεούνται να φυλάσσουν τα δεδομένα της ηλεκτρονικής αλληλογραφίας των χρηστών από 6 μήνες εως 2 χρόνια για λόγους δημόσιας ασφαλείας. Η άρση του ιδιωτικού απορρήτου για τις επαφές των χρηστών είναι ιδιαίτερα εύκολη, και ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ήδη από το 2009 ο πρόεδρος των ηπα διατηρεί το δικαίωμα να απαγορεύσει την πρόσβαση σε ιστοσελίδες που θεωρούνται επικίνδυνες για τη δημόσια ασφάλεια. Ακόμα, ενθαρρύνεται η αποθήκευση μεγαλύτερων αρχείων δεδομένων σε “αποθήκες” στο internet (με το επιχείρημα ότι τα μεγάλα αρχεία καταλαμβάνουν πολύ χώρο από το σκληρό δίσκο των χρηστών) που διευκολύνει ακόμα περισσότερο την πρόσβαση και τον έλεγχο των αρχών σε αυτές.

Η διαδικτυακή επιτήρηση όμως, είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη και στο πεδίο της κατανάλωσης. Ήδη, από τις αρχές της δεκαετίας του 90 οι καταναλωτικές ιστοσελίδες τύπου amazon (και χιλιάδες παρόμοιες) εκμεταλλεύονται προσωπικές πληροφορίες των χρηστών προς εμπορική αξιοποίηση, φτιάχνοντας τα προσωπικά προφίλ του κάθε καταναλωτή. Αυτά τα προφίλ δεν φτιάχνονται μόνο βάσει στοιχείων που έχει δώσει ο καθένας, αλλά και βάσει των ιστορικών περιήγησης, δηλαδή του ποιές σελίδες επισκέπτεται κανείς, ποιά άλλα παρόμοια καταναλωτικά είδη ενδέχεται να τον ενδιαφέρουν ώστε να υπάρχουν παραπομπές σε παρόμοιες σελίδες. Επίσης πόσες φορές συνάντησε ο χρήστης τη χ ή την ψ διαφήμιση, αν ανταποκρίθηκε σε αυτήν ή όχι, κλπ. Με αυτόν τον τρόπο χαρτογραφούν όλο και πιο εξατομικευμένα καταναλωτικά προφίλ και αγοραστικές συμπεριφορές, χωρίς να καταφεύγουν στις παλιές, αμφίβολης αποτελεσματικότητας μεθόδους όπως τα γκάλοπ. Το e-mail marketing και τα spam έχουν γίνει βασικά εργαλεία προώθησης προϊόντων για τις εταιρίες, με χαμηλό συγκριτικά κόστος και με καλύτερη στόχευση σε εξειδικευμένες ομάδες πελατών. Παρόμοια με τις εμπορικές ιστοσελίδες λειτουργούν και οι μηχανές αναζήτησης, ή κόμβοι βίντεο τύπου youtube. Όλες οι σελιδες στο internet τείνουν να προτείνουν παρόμοιες σελίδες, προϊόντα ή υπηρεσίες βάσει του ατομικού προφίλ του κάθε χρήστη.
Κάποια από τα προσωπικά δεδομένα των χρηστών δίνονται εκούσια και άλλα ακούσια. Ένα μέρος τους εντοπίζεται μέσω cookies ή άλλων παρόμοιων εφαρμογών που εγκαθίστανται στο σκληρό δίσκο του υπολογιστή του χρήστη όταν πρωτοεπισκέπτεται μια ιστοσελίδα και παρακολουθούν το ιστορικό περιήγησής του. Άλλα προσωπικά δεδομένα δίνονται οικειοθελώς από τους χρήστες όταν συμπληρώνουν φόρμες για να αγοράσουν προϊόντα, να εγγραφούν σε οποιαδήποτε σελίδα που θα τους παρέχει περισσότερες πληροφορίες αν είναι μέλη, σε on line συζητήσεις σε chat rooms κλπ.
Σε πολλές περιπτώσεις τα στοιχεία αυτά πωλούνται από εταιρείες σε άλλες εταιρίες για παραπέρα αξιοποίηση.
Αξιοσημείωτο είναι ότι η αξιοποίηση αυτή των προσωπικών δεδομένων και οι παραπομπές των ιστοσελίδων σε άλλες παρεμφερείς ιστοσελίδες με τη μορφή προτάσεων, δεν γίνονται αντιληπτές ως επιτήρηση, δεν έχουν αρνητική χροιά, αντίθετα εκλαμβάνονται από την πλειοψηφία των χρηστών ως προνόμιο και διευκόλυνση, απλοποίηση του χάους των πληροφοριών. Παραδείγματα υπάρχουν πολλά. Σελίδες που υπενθυμίζουν στους χρήστες τις γιορτές και τα γενέθλια των φίλων τους και που προτείνουν επίσης πιθανά δώρα για αυτούς, εκδηλώσεις που μπορεί να τους ενδιαφέρουν βάσει των περιηγήσεών τους στον παγκόσμιο ιστό, εμπορικές ιστοσελίδες με wish list, δώρα δηλαδή που συστήνει ο χρήστης – μέλος στους φίλους του να του πάρουν κλπ.
Οι αντιδράσεις περί παραβίασης της ιδιωτικότητας παραμένουν χλιαρές. Για πολλούς γίνεται αντιληπτή ως αναγκαίο κακό (δίνεις πληροφορίες για σένα – χάνεις σε ιδιωτικότητα – κερδίζεις σε υπηρεσίες). Άλλοι ψάχνουν για προγράμματα που θα διασφαλίζουν την ανωνυμία τους καθώς σερφάρουν στο internet. Προσπαθώντας να μετριάσουν κατ’ αυτό τον τρόπο την ακούσια παραβίαση των προσωπικών τους δεδομένων. Αυτό βέβαια σημαίνει παράλληλα ότι για τις περισσότερες από αυτές τις υπηρεσίες προστασίας της ανωνυμίας υποχρεούνται να δώσουν ένα λεπτομερειακό προσωπικό προφίλ στη συγκεκριμένη υπηρεσία.
Άλλος τομέας όπου εμφανίζεται έντονη η ιντερνετική επιτήρηση είναι ο εργασιακός. Από τα τέλη της δεκαετίας του ‘90 ακόμα, κυκλοφορούν προγράμματα που επιτρέπουν την παρακολούθηση των υπολογιστών των υπαλλήλων των επιχειρήσεων από τα αφεντικά. Τους δίνεται η δυνατότητα να βλέπουν ποιές ιστοσελίδες επισκέπτονται οι υπάλληλοί τους, μέχρι και το περιεχόμενο των mail τους. Μπορούν να ειδοποιούνται από τη χρήση συγκεκριμένων λέξεων – κλειδιών για το αν οι υπάλληλοι ασχολούνται με εξωεργασιακές δραστηριότητες και μπορούν, αν το θέλουν, να μεταφέρουν το περιεχόμενο της οθόνης των υπαλλήλων τους στην οθόνη του δικού τους υπολογιστή. Ακόμη και για την ταχύτητα πληκτρολόγησης των εργαζομένων υπάρχει δυνατότητα ενημέρωσης. Παράλληλα, τα ατομικά προφίλ σε σελίδες τύπου facebook τείνουν πλέον να θεωρούνται πιο έγκυρα στην αγορά εργασίας από τα κλασικά βιογραφικά.

Ανάλογους τρόπους επιτήρησης εφαρμόζουν και διάφορα πανεπιστήμια που ελέγχουν τα ιστορικά περιήγησης των φοιτητών τους αν και όχι πάντα εν γνώσει τους, με αντάλλαγμα φτηνό ή δωρεάν internet. Εξέχοντα ρόλο σ’ αυτό το γαϊτανάκι επιτήρησης παίζουν και οι άκρως δημοφιλείς μηχανές αναζήτησης τύπου google και yahoo, όπως προαναφέραμε καθώς επίσης και οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης (social networks).
Ενδεικτικό είναι το ότι μετά από κατηγορίες για παραβίαση προσωπικών δεδομένων, ο πρόεδρος της google δήλωσε ότι “οι υπηρεσίες της εταιρείας του είναι εστιασμένες στην καλύτερη δυνατή εξυπηρέτηση των χρηστών και γι αυτό το λόγο αποθηκεύονται κάποιες πληροφορίες βάσει της επισκεψιμότητας των σελίδων. Αν κάποιος ντρέπεται για το περιεχόμενο των σελίδων που επισκέπτεται, μπορεί να σταματήσει να το κάνει.”
Επίσης, στην αυστραλία ξέσπασε σκάνδαλο όταν αποδείχθηκε ότι τα κινητά συνεργεία της υπηρεσίας Street View της google, που φωτογραφίζουν κάθε γειτονιά σε δεκάδες πόλεις σε όλο τον κόσμο, συνέλεγαν ταυτόχρονα δεδομένα από ξεκλείδωτα ασύρματα δίκτυα, e-mails και λίστες με τα sites που επισκέπτονταν χρήστες. H απάντηση που δόθηκε, ήταν ότι τα προσωπικά δεδομένα συλλέχθηκαν κατά λάθος(!) και δεν είναι στην πολιτική της εταιρείας να συλλέγει προσωπικά δεδομένα. Δεσμεύτηκε ότι θα διαγράψει τα επίμαχα στοιχεία και δήλωσε ότι δεν τα έχει χρησιμοποιήσει πουθενά.
Και για τις υπόλοιπες εταιρίες πάντως, υπάρχουν πλήθος καταγγελιών για αντίστοιχες παραβιάσεις, ειδικά για το facebook, που θεωρείται αυτή τη στιγμή από τις μεγαλύτερες βάσεις φωτογραφικού υλικού των χρηστών του στον κόσμο. Tέλος πολλά έχουν ειπωθεί κατά καιρούς για τη συνεργασία των εταιρειών μηχανών αναζήτησης και κοινωνικής δικτύωσης με την αστυνομία.

Συμμετοχική επιτήρηση

Δεν είναι όμως μόνο η επιτήρηση από τα αφεντικά και η οικειοθελής παραχώρηση των προσωπικών στοιχείων των χρηστών που δημιουργούν τα τόσο πλήρη εξατομικευμένα ιστορικά του καθενός, αλλά και η αλληλοεπιτήρησή τους. Ειπώθηκε και πριν: η επιτήρηση δεν είναι μόνο κάθετη από πάνω προς τα κάτω. Οι οριζόντιες μορφές της αποδεικνύονται εξίσου επικίνδυνες. Καταφέρνουν να κλείσουν τις τρύπες στα κυκλώματα επιτήρησης, απέναντι στις οποίες τα αφεντικά από μόνα τους δεν θα μπορούσαν να είναι τόσο αποτελεσματικά.. Ο όγκος των πληροφοριών που διατίθενται και η εύκολη προσβασιμότητα σε αυτές κάνουν τις φαινομενικά ακίνδυνες πληροφορίες επικίνδυνες, συνθέτοντας ακόμη πιο ακριβή ατομικά προφίλ.
Ακόμη και οι πρακτικές peer to peer που είναι στη βάση τους παραβατικές, υπήρξαν πρόδρομος της αλληλοεπιτήρησης, από τη στιγμή που μπορούσε να έχει ο καθένας πρόσβαση στα αρχεία των υπολογιστών των άλλων. Πλέον υπάρχουν και ειδικά προγράμματα, με τα οποία μπορεί κανείς να εισχωρήσει στους σκληρούς δίσκους άλλων και να υποκλέψει αρχεία και πληροφορίες.
Το facebook, το twitter, το myspace, το chat roulette, το hi5, το friendster, αυτοί οι ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης θεωρούνται ως η νέα μορφή επικοινωνίας. Έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε αμερικανικά πανεπιστήμια έδειξε πως το facebook κρίνεται, απ’ τους χρήστες του, σαν ένα απ’ τα τρία σημαντικότερα πράγματα στη ζωή, μαζί με το σεξ και το αλκοόλ. Καθημερινά εγγράφονται εκατοντάδες χιλιάδες νέα μέλη παγκοσμίως στην υπηρεσία του facebook. Κάθε χρήστης “ανεβάζει” κατά μέσο όρο 50 φωτογραφίες συνδεδεμένες με το προφίλ του. Το facebook έφτασε μέσα στον Aπρίλιο του 2010 να είναι για μια εβδομάδα ο δημοφιλέστερος δικτυακός τόπος στο internet, αφήνοντας πίσω του yahoo και google.

Τι είναι όμως αυτά τα κοινωνικά δίκτυα, που έγιναν τόσο δημοφιλή σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα; Τα social networks όπως λέγονται, είναι οι απόγονοι των ανοιχτών chatrooms της προηγούμενης δεκαετίας. Από τα μέσα της δεκαετίας του ‘90 ως τις αρχές του 2000 είχαν αρχίσει να εμφανίζονται κοινωνικές υπηρεσίες επικοινωνίας στο internet με κάποια από τα χαρακτηριστικά των social networks, όπως το Geocities, Globe.com, Planet out/gay.com, εστιασμένα όμως κυρίως στην on line επικοινωνία, του είδους του msn, που απευθύνονταν σε ομάδες ανθρώπων πιο εξειδικευμένου ενδιαφέροντος. Ακολούθησε το friendster, δικτυακός τόπος όπου έφτιαχνε το κάθε μέλος σελίδα με το προφίλ του προκειμένου να βρει φίλους ή ερωτικούς συντρόφους παρόμοιων ενδιαφερόντων. Από το 2000 και μετά, ακολούθησαν τα πλέον δημοφιλή σήμερα social networks, με πιο γνωστό το facebook.
Το facebook δημιουργήθηκε το 2004 από 3 φοιτητές του Χάρβαρντ, τους Mark Zuckerberg, Andrew McCollum και Eduardo Saverin. Αρχικά απευθυνόταν στους φοιτητές του πανεπιστημίου, ζητώντας τους το αληθινό τους όνομα, φωτογραφία και τα στοιχεία τους, ώστε να μπορούν ανά πάσα στιγμή να επικοινωνήσουν διαδικτυακά με τους συμφοιτητές τους. Σύντομα το πρότζεκτ άνοιξε και περιέλαβε και άλλα πανεπιστήμια με αποτέλεσμα το 2005 να αριθμεί 11 εκατομμύρια χρήστες. Το 2006 άνοιξε και στο κοινό, διατηρώντας τα βασικά του χαρακτηριστικά, όπως πχ τα αληθινά ονοματεπώνυμα των χρηστών, που συνεχίζουν να αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία των εγγεγραμμένων μελών, ακόμα και σήμερα. Πέρα από την κοινωνική δικτύωση με τους εκατοντάδες φανταστικούς φίλους, το facebook προσφέρει και τη δυνατότητα συμμετοχής σε ένα πλήθος διαδραστικών εφαρμογών, που για να λειτουργήσουν, πρέπει ο χρήστης να προσκαλέσει και άλλους να παίξουν ή να συγκριθούν μαζί του.

Δεν είναι όμως μόνο που η πλήρης προβολή των στοιχείων των περισσότερων χρηστών δίνει απεριόριστες δυνατότητες ελέγχου στις αρχές. Είναι που και οι χρήστες αυτών των δικτύων επιτηρούν διαρκώς ο ένας τον άλλον, Είτε από περιέργεια, είτε εξαιτίας της πολύ διαδεδομένης στις μέρες μας κουλτούρας της κλειδαρότρυπας.
Δυνατότητες υπάρχουν πολλές και οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης ωθούν τα μέλη τους σε αυτήν την κατεύθυνση κι οι χρήστες πρόθυμα ανταποκρίνονται. Ακόμη και να μην επιλέξει να το ψάξει κανείς, πληροφορείται για το ποιος φίλος του επισκέφθηκε το προφίλ ποιού, ποιος έγινε φίλος με ποιον, ποια είναι η ψυχολογική διάθεση του καθενός, ποιανού φωτογραφία αναρτήθηκε σε κάποιων το προφίλ, για σχολιασμούς και κόντρα σχολιασμούς, τέστ που συγκρίνουν προσωπικότητες μεταξύ φίλων, κλπ. Πολιτικά ντιμπέιτς και ιντερνετικές διαμαρτυρίες φιλοζωικού, οικολογικού ή κάθε τύπου, μοστράρονται, συγκρίνονται καθημερινά μεταξύ εκατομμυρίων ανθρώπων, δίνοντας έτσι τόσα πολύπλευρα στοιχεία για το ποιον του καθενός, και φτιάχνοντας τόσο πλήρεις και εξατομικευμένες βάσεις δεδομένων, που κανένα κράτος δεν διανοήθηκε ως τώρα ότι θα μπορούσε να αποκτήσει, ειδικά μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα εθελοντισμού. Οι πολιτικές ταυτότητες και οι σεξουαλικές προτιμήσεις, οι συνήθειες διασκέδασης και τα τεστ IQ συμπληρώνουν τα υπόλοιπα ιστορικά από άλλους ιντερνετικούς τόπους κι όχι μόνο.
Οι κανονικότητες που επιβάλλονται μέσα από τέτοια sites είναι εντυπωσιακές. Επιβάλλεται να προσθέσει κανείς το αφεντικό του στους ιντερνετικούς του φίλους, βομβαρδίζεται με προσκλήσεις για να συμμετέχει σε γκρουπ που προπαγανδίζουν τα επίκαιρα αιτήματα των μήντια (από οικολογικά γκρουπ μέχρι γκρουπ εθνικής ενότητας) και όποιος απέχει επιδεικτικά είναι ύποπτος. Ύποπτος για την έλλειψη συμμετοχής, ύποπτος γιατί δεν κάνει αυτό που κάνουν όλοι οι άλλοι. Η δήλωση πολιτικής ταυτότητας επίσης επισύρει πλήθος κινδύνων για τον αφελή χρήστη, κι όχι μόνο από πιθανή δίωξη των αρχών. Αποτελεί έναν εύκολο τρόπο να τον εντοπίσουν οι εχθροί του.
Άλλη περίπτωση αλληλοεπιτήρησης, ιδιαίτερα δημοφιλής στο διαδίκτυο, είναι η καταγγελία ιστοσελίδων. Αν υποπέσει στην αντίληψη κάποιου χρήστη site με ακραίο περιεχόμενο (που μπορεί να έχει σχέση με βία, σεξ, ρατσισμό ή ό,τι άλλο) μπορεί να το καταγγείλει στη μηχανή αναζήτησης, διευκολύνοντας έτσι το έργο της. Αυτού του είδους οι καταγγελίες έχουν και μια άλλη επικίνδυνη διάσταση. Είναι η χαρά της συμμετοχής των χρηστών ότι μπορούν να επηρεάσουν, να γευτούν τις δυνατότητες της επιτήρησης με το πάτημα του κουμπιού report.
Οι οικογένειες επίσης έχουν την τιμητική τους: υπάρχουν ειδικά προγράμματα για γονείς που τους βοηθούν να παρακολουθούν πιο εύκολα τα ιστορικά περιήγησης των παιδιών τους και να τα ελέγχουν έτσι καλύτερα. Η φιλολογία περί προστασίας των παιδιών έχει εξελιχθεί σε πολύ καλό σύμμαχο της επιτήρησης και με άλλους τρόπους. Διάφορα sites για να διαπιστώσουν αν ο χρήστης που ζητά πρόσβαση στο περιχόμενό τους είναι παιδί ή ενήλικος, ζητούν αριθμό πιστωτικής κάρτας ή σκαναρισμένη άδεια οδήγησης.

gps

ιστορικά

Tο gps (global positioning system – σύστημα παγκόσμιου εντοπισμού) είναι ένα σύστημα δορυφορικής επιτήρησης που εξακριβώνει την θέση και τον χρόνο κάτω από οποιεσδήποτε καιρικές ή άλλες συνθήκες, υπό τον όρο ότι η εξεταζόμενη θέση (“στίγμα”) είναι “ορατή” από 3 τουλάχιστον δορυφόρους.
Πρόκειται για ένα σύστημα που βρίσκεται υπό τον έλεγχο της αμερικανικής κυβέρνησης.
Άλλα κράτη έχουν αναπτύξει και εγκαταστήσει παρόμοια τεχνολογία, ή βρίσκονται καθ’ οδόν τα δικά τους παρόμοια συστήματα.
Συγκεκριμένα:
– H ευρωπαϊκή ένωση προωθεί το σύστημα Galileo.
– H κίνα έχει εγκαταστήσει ήδη το σύστημα Beidou, που καλύπτει την ασία και τον δυτικό ειρηνικό, ενώ ετοιμάζει το σύστημα Compass, που θα έχει παγκόσμια εμβέλεια, και αναμένεται να λειτουργήσει μετά το 2015.
– H ρωσία έχει σχεδόν εγκαταστήσει το σύστημα Glonass.
– H ινδία προωθεί το σύστημα Irnss.
– H ιαπωνία προωθεί το σύστημα Qzss.

Tο gps αναπτύχθηκε απ’ το αμερικανικό υπουργείο άμυνας, και βασίζεται σε 24 δορυφόρους σε διαρκή περιστροφή γύρω απ’ την γη σε διάφορες τροχιές. O σχεδιασμός του άρχισε το 1973. O πρώτος δορυφόρος εκτοξεύτηκε το 1989 και ο 24ος και τελευταίος του συστήματος τον Γενάρη του 1994. Aπό τον Δεκέμβριο του 1993 πάντως το gps ήταν επιχειρησιακά έτοιμο.
Tο σύστημα αποτελείται απ’ τον διαστημικό εξοπλισμό (δορυφόρους), τον μηχανισμό ελέγχου, και τον εξοπλισμό του χρήστη. H αμερικανική αεροπορία ελέγχει τα δύο πρώτα. Oι δορυφόροι εκπέμπουν διαρκώς σήματα, τα οποία λαμβάνουν οι δέκτες, και εφόσον λαμβάνουν σήματα από 3 τουλάχιστον δορυφόρους που βρίσκονται σε διαφορετικές θέσεις, οι δέκτες υπολογίζουν τις 3 διαστάσεις της θέσης τους (γεωγραφικό πλάτος, μήκος, ύψος απ’ την επιφάνεια της θάλασσας) καθώς και την χρονική τους θέση.
Tο gps σχεδιάστηκε πάνω στην εμπειρία προηγούμενων χερσαίων δικτύων ραδιο-εντοπισμού, όπως το Loran και το Decca Navigator που αναπτύχθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1940 και χρησιμοποιήθηκαν στον B παγκόσμιο πόλεμο. Aν και κάποιες έρευνες είχαν γίνει νωρίτερα, η σχετική τεχνολογία απ’ την μεριά των αμερικάνων προχώρησε γρήγορα μετά την εκτόξευση απ’ την εσσδ του δορυφόρου Sputnik στο διάστημα, το 1957 – κάτι που γινόταν για πρώτη φορά. Προσπαθώντας να παρακολουθούν την θέση του σοβιετικού δορυφόρου μέσω των ραδιοσημάτων που εξέπεμπε, οι αμερικάνοι τεχνικοί ανέπτυξαν μια τεχνολογία “εντοπισμού θέσης κινούμενου πομπού”.

Παρ’ όλη την διάθεση των τεχνο-επιστημόνων να εξελίξουν την τεχνολογία για στρατιωτική κατ’ αρχήν χρήση, δεν ήταν καθόλου εύκολο να βρουν τέτοιες δικαιολογίες ώστε να πείσουν το αμερικανικό Kογκρέσσο να εκταμιεύσει τα εκατομμύρια δολάρια που θα χρειαζόταν η κατασκευή, η εγκατάσταση και η λειτουργία ενός τέτοιου συστήματος, και μάλιστα παγκόσμιας κάλυψης. Tελικά, ο διαρκής μιλιταρισμός του “Ψυχρού πολέμου”, με τα πυρηνικά να είναι η “απειλή” αλλά και η βασική “υπεροπλία” των ηπα, επέτρεψαν να χρηματοδοτηθεί επαρκώς η ανάπτυξη ενός δορυφορικού συστήματος παγκόσμιου εντοπισμού θέσης. H αγία πυρηνική τριάδα των ηπα απαρτιζόταν απ’ τους βαλλιστικούς πυραύλους με εκτόξευση από υποβρύχια· τα στρατηγικά βομβαρδιστικά· και τους διηπειρωτικούς πυραύλους. Aπ’ αυτά τα τρία όπλα, τα υποβρύχια ήταν εκείνα των οποίων η θέση ήταν γενικά αβέβαιη, αλλά κατά την στιγμή της εκτόξευσης θα έπρεπε να είναι ακριβώς υπολογισμένη. Kαι προφανώς αυτή η θέση θα μπορούσε να προσδιοριστεί μόνο μέσω “επικοινωνίας” των υποβρυχίων με το διάστημα. H αμερικανική αεροπορία και το ναυτικό έκαναν παράλληλα έρευνες για το θέμα, και τον Mάιο του 1973 σε μια συνάντηση 12 αξιωματικών στο Πεντάγωνο ολοκληρώθηκαν οι προδιαγραφές για την δημιουργία ενός “αμυντικού δορυφορικού συστήματος πλοήγησης” (defence navigation satellite system, DNSS). Tο πρόγραμμα αρχικά ονομάστηκε navstar, ύστερα navstar-gps και τελικά σκέτο gps.
Mετά την κατάρριψη του κορεατικού επιβατηγού τζάμπο, το 1983, απ’ την ρωσική αεροπορία (παραβίασε τον ρωσικό εναέριο χώρο – 269 νεκροί) ο αμερικάνος πρόεδρος Pήγκαν υπέγραψε νόμο σύμφωνα με τον οποίο το gps θα είχε και πολιτικές χρήσεις μόλις γινόταν επιχειρησιακά έτοιμο. Aλλά οι ακριβέστερες από άποψη σήματος εκπομπές των δορυφόρων παρέμειναν στην αποκλειστική χρήση του στρατού. Aυτό άλλαξε σε κάποιο βαθμό το 2000, όταν τέθηκε σε εφαρμογή νόμος του Kλίντον (απ’ το 1996) για την βελτίωση της ακρίβειας στον προσδιορισμό θέσης για την πολιτική χρήση των δεκτών του gps απ’ τα 1000 πόδια (απόκλιση) που ήταν ως τότε, στα 65 πόδια.
Eν τούτοις η αμερικανική κυβέρνηση εξακολουθεί να ελέγχει ως σήμερα τις τεχνικές δυνατότητες των δεκτών gps που κυκλοφορούν στο εμπόριο. Όλοι οι δέκτες που μπορούν να δουλέψουν σε υψόμετρο άνω των 18 χιλιομέτρων και είναι ακριβείς σε ταχύτητες (δικής τους κίνησης) μεγαλύτερης των 515 μέτρων το δευτερόλεπτο θεωρούνται όπλα, και χρειάζεται η έγκριση του αμερικανικού κράτους για να εξαχθούν. Aυτά τα όρια έχουν στόχο την προστασία της πλοήγησης των βαλλιστικών πυραύλων.

Oι πρώτες φορητές συσκευές με αξιόπιστη λειτουργία gps είχαν αναπτυχθεί απ’ τα τέλη της δεκαετίας του ‘90, και ήταν διαθέσιμες για ευρύτερη χρήση μέσω δικτύων όπως αυτά που “έτρεχαν” εταιρείες σαν την Nextel, την Sprint και την Verizon, ειδικά μετά το 2002, λόγω οδηγιών της αμερικανικής κυβέρνησης για τέτοιου είδους φορητές συσκευές εντοπισμού θέσης σε περίπτωση κινδύνου. Tον Nοέμβριο του 2004 η εταιρεία Qualcomm ανακοίνωσε την πετυχημένη ολοκλήρωση δεκτών gps για κινητά τηλέφωνα. Eν τω μεταξύ συνέχισαν οι εκτοξεύσεις βελτιωμένων τεχνολογικά δορυφόρων (τον Mάρτιο του 2008 υπήρχαν 31 συνολικά σε λειτουργία για λογαριασμό του gps, και 2 παλιότεροι των οποίων η λειτουργία είχε διακοπεί), καθώς και οι προσθήκες νέων συχνοτήτων στις εκπομπές τους. Mε την διαρρύθμιση των τροχιών τους, κάθε σημείο της επιφάνειας του πλανήτη, σε ξηρά, θάλασσα ή αέρα “βλέπει” (ή “βλέπεται” από) 7 ή 8 δορυφόρους ταυτόχρονα.
Aν και θεωρητικά χρειάζονται τα σήματα μόνο 3 δορυφόρων για να υπολογίσει ο δέκτης την θέση του (με βάση πάντα 3 (+1 διάσταση, αυτή του χρόνου) τις συντεταγμένες των θέσεων των δορυφόρων, οι οποίες μεταφέρονται διαρκώς σαν πληροφορίες μέσα απ’ τα σήματα που εκπέμπουν), η ταχύτητα περιστροφής των δορυφόρων επηρεάζει τον “συγχρονισμό” των σημάτων, πράγμα που σημαίνει ότι μια μόνο μικρή χρονική απόκλιση ενός απ’ τα σήματα μπορεί να οδηγήσει τον αλγόριθμο υπολογισμού θέσης σε μεγάλα λάθη. Γι’ αυτό ο ασφαλής εντοπισμός γίνεται με την λήψη σημάτων από 4 ή και περισσότερους δορυφόρους.
Aξίζει εδώ να επισημανθεί ότι είναι διαφορετικό πράγμα ο “εντοπισμός θέσης” που επιτυγχάνεται μέσω συσκευών με το κατάλληλο λογισμικό αξιοποιώντας τα σήματα των δορυφόρων, και εντελώς διαφορετικό η “μετάδοση των συντεταγμένων της θέσης” σε άλλες συσκευές. Aυτό το τελευταίο γίνεται είτε μέσω πιο “παραδοσιακών” χερσαίων τεχνολογιών εντοπισμού θέσης (και, πλέον, “πληροφοριών για την θέση”) όπως η εκπομπή (απ’ την συσκευή του gps) ραδιοκυμάτων, είτε, ακόμα καλύτερα, με την τεχνολογία των κινητών τηλεφώνων. H συσκευή, σ’ αυτήν την τελευταία εκδοχή, εκπέμπει σήμα (με τις πληροφορίες για την θέση όπως αυτή προσδιορίστηκε μέσω gps) όπως τα κινητά – ερήμην του κατόχου / χρήστη της συσκευής gps. Aυτή είναι η περίπτωση, για παράδειγμα, των συσκευών gps για τον εντοπισμό (χαμένων) κατοικίδιων ζώων: η συσκευή στερεώνεται στο κολάρο του σκύλου, και μέσω του δικτύου κινητής τηλεφωνίας ή του ασύρματου internet, “μαρτυράει” διαρκώς την θέση της.
H τεχνολογία Bluetooth αναπτύχθηκε αρχικά σαν πρωτόκολλο επικοινωνίας για να διασυνδέονται μεταξύ τους εξωτερικές συσκευές gps.
Eν τω μεταξύ οι δορυφόροι του gps είναι πάντα μέρος της αμερικανικής αντιβαλλιστικής “άμυνας” (σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης βαλλιστικών πυραύλων): μέσω θερμικών ανιχνευτών “βλέπουν” τις υψηλές θερμοκρασίες εκτόξευσης ενός βαλλιστικού πυραύλου.

Eπιτήρηση απ’ τα πάνω: το gps στην υπηρεσία των κρατών και των αφεντικών

Τα συστήματα προσδιορισμού θέσης έχουν λαμπρό μέλλον σαν συστήματα επιτήρησης από κρατικές υπηρεσίες “σωφρονισμού” ή αφεντικά των μεταφορικών εταιρειών. Στοχεύουν κυρίως σε κρατούμενους (με αναστολή) και μετανάστες (υπό απέλαση) καθώς και εργαζόμενους / οδηγούς φορτηγών, αυτοκινήτων, κούριερ, κ.α. Ένα τέτοιο σύστημα, με τη βοήθεια του κατάλληλου λογισμικού, μπορεί να αποτυπώσει πάνω σ’ ένα χάρτη, τόσο την ημερήσια διαδρομή π.χ. ενός υπόδικου για σεξουαλικά εγκλήματα, όσο και να προσδιορίσει την ακριβή χρονική στιγμή, που πέρασε από συγκεκριμένα σημεία. Με τον ίδιο τρόπο το αφεντικό της μεταφορικής μπορεί, θεωρητικά, να παρατηρήσει την παραγωγικότητα σ’ ένα οχτάωρο, κάποιου απ’ τους οδηγούς του: ελέγχοντας τους χρόνους μετάβασης του οδηγού, από ένα σημείο της πόλης (ή της χώρας) στο άλλο και συγκρίνοντάς το με τους “βέλτιστους χρόνους μετάβασης”, επιβάλλει μια νόρμα αποστάσεων / χρόνου στους εργάτες του.

το gps σαν “δεξί χέρι” του νόμου

Όπως είπαμε, οι νέες τεχνολογίες προσδιορισμού θέσης (και επιτήρησης) εφαρμόζονται σε υπόδικους (σε η.π.α. και αγγλία) με σχετικά “χαμηλές” καταδικαστικές ποινές και μετανάστες που, είτε περιμένουν να εκδικαστεί η αίτηση ασύλου που έχουν καταθέσει, είτε έχει προγραμματιστεί η απελασή τους. Ήδη από το 2002 στις η.π.α. και από το 2004 στην αγγλία, εφαρμόζονται προγράμματα των υπηρεσιών “ελέγχου” της μετανάστευσης, στα πλαίσια της “αποσυμφόρησης” των φυλακών από μετανάστες που περιμένουν να δικαστούν. Έτσι χιλιάδες μετανάστες / στριες, υποχρεώνονται να φορούν στο ένα τους πόδι υπερτεχνολογικούς “χαλκάδες”/ κολλάρα με ενσωματωμένο δέκτη gps. Αυτά τα κολλάρα δεν μπορούν ν’ αφαιρεθούν από τους μετανάστες (τα φοράνε ακόμα και κάνοντας μπάνιο ή στο κρεβάτι τους!) και πάντως, αν αφαιρεθούν είναι εφικτό τεχνολογικά να γίνει αντιληπτή η αφαίρεση από τις “σωφρονιστικές” υπηρεσίες. Επίσης, σε πολλούς απ’ αυτούς τους ανθρώπους, οι “σωφρονιστικοί κανόνες” απαγορεύουν να εξέρχονται από το σπίτι τους, εκτός από ένα χρονικό “παράθυρο” από το πρωί μέχρι νωρίς το απόγευμα, χρονικό διάστημα ενός τυπικού ωραρίου εργασίας. Έτσι για να εμπεδώσουν όλοι τί ακριβώς σημαίνει μετανάστης – εργάτης σήμερα και πολύ περισσότερο αύριο…
Οι “πρακτικοί” αμερικανοί υπολογίζουν πως ένα κολλάρο στο πόδι του μετανάστη έρχεται πολύ πιο φτηνά ετησίως για τον κρατικό προϋπολογισμό, από τα έξοδα στέγης και σίτησης στη φυλακή. Κατά τους ίδιους “πρακτικούς” ανθρώπους, ένα κολλάρο με δέκτη gps, είναι “ανθρωπιστικότερο” από το να κλείνεται στη φυλακή μια μητέρα μετανάστρια με ανήλικα παιδιά. Έτσι, από το 2002 μέχρι σήμερα, είναι αλματώδης η αύξηση του προϋπολογισμού τέτοιων προγραμμάτων από τις αστυνομικές και αντιμεταναστευτικές υπηρεσίες, πολλών πολιτειών στις ηπα. Ενδεικτικά, για ένα ομοσπονδιακό πρόγραμμα “εναλλακτικών του εγκλεισμού (μεθόδων)” η χρηματοδότηση ανέβηκε από 3 εκατομμύρια δολλάρια το 2002, σε 70 το 2010. Αυτά τα προγράμματα αφορούν έναν όλο και μεγαλύτερο αριθμό μεταναστών – προς – απέλαση ή σε – αναμονή – της -δίκης, σε 165 πόλεις στις ηπα. Ήδη τον Ιούλιο του 2009, 5.700 μετανάστες ήταν υποχρεωμένοι να φορούν στο πόδι τους, κολλάρο -δέκτη gps. Η (άμεση) προοπτική είναι παρόμοια συστήματα επιτήρησης να εφαρμοστούν σε 27.000 (και πλέον) μετανάστες, σ’ ένα πρόγραμμα αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων δολλαρίων.
Στην άλλη μεριά, υπάρχει το παράδειγμα των υπόδικων για “σεξουαλικής φύσης αδικήματα”, όπου οι ποινές που έχουν επιβληθεί θεωρούνται “ελαφριές” και ως εκ τούτου δεν οδηγούν στον εγκλεισμό. Ήδη 23 πολιτείες στις πρωτοπόρες ηπα εφαρμόζουν τέτοια προγράμματα σε υπόδικους, αναγκάζοντάς τους να φορούν κολλάρα με δέκτες gps. Εκεί η επιτήρηση εκτός όλων των προαναφερθέντων περιορισμών, έχει κι άλλους. Οι κινήσεις του υπόδικου ελέγχονται σε 24ωρη βάση για να είναι σίγουροι οι ανθρωποφύλακες πως ο συγκεκριμένος “στόχος” περνάει σε απόσταση “ασφαλείας” (αρκετών εκατοντάδων μέτρων) από σχολεία και παιδικές χαρές: έτσι, υποτίθεται πως, αποκλείεται η περίπτωση ο υπόδικος να “υποτροπιάσει” και να παρενοχλήσει ανήλικους. Εννοείται πως τα σημεία “απαγόρευσης διέλευσης” μπορεί να είναι τόσα πολλά που ν’ απαγορεύουν ουσιαστικά στον υπόδικο την πρόσβαση σε ολόκληρους τομείς μιας πόλης.
Συνοψίζοντας: οι τεχνολογίες προσδιορισμού θέσης στην υπηρεσία του νόμου, ουσιαστικά διευρύνουν και επεκτείνουν το νόημα του (πάλαι ποτέ) κατ’ οίκον περιορισμού. Έχοντας το “πλεονέκτημα” να φαντάζουν “ανθρωπιστικότερες του εγκλεισμού”, για το μέσο όρο του σύγχρονου τεχνο-φετιχιστή υπήκοου, παράγουν έναν ολόκληρο νέο ορίζοντα χωρο/χρονικών απαγορεύσεων. Με το “οικονομικό/ανθρωπιστικό” πρόσχημα πως “έτσι αδειάζουν οι φυλακές”, ουσιαστικά αυτές βγαίνουν έξω από τα όρια του σωφρονιστικού ιδρύματος, στις πόλεις. Με ατμομηχανές την “λαθρο”μετανάστευση και την παιδεραστία, παράγονται νέες τεχικές κρατικής τιμωρίας. Αλλά όχι μόνο αυτές: στις ηπα ήδη ακούγονται (φασιστικές) φωνές υπέρ της διεύρυνσης παρόμοιων μεθόδων προς όποιους/όποιες θα μπορούσαν δυνητικά ν’ αποτελούν κίνδυνο εθνικής ασφάλειας. Για παράδειγμα τους / τις μουσουλμάνους/ες που ζουν στη “χώρα της ελευθερίας”. Οι νέες τεχνολογίες επιτήρησης έχουν ανοίξει την όρεξη πολλών και όχι μόνο στις ηπα.

Συμμετοχική επιτήρηση

Eνώ οι “ανάγκες” προσδιορισμού θέσης για λογαριασμό των απο-πάνω (οποιουδήποτε είδους) μοιάζουν λογική συνέπεια των (προσδιορισμένων!) θέσεων εξουσίας που κατέχουν, είναι – θα έπρεπε να είναι – ένα ερώτημα σε τι χρειάζονται αυτήν την τεχνολογία οι απο-κάτω. Παράδοξο ή όχι, είναι αποδεδειγμένο ήδη ότι βρίσκουν λόγους – για – να – την – χρειάζονται, και μάλιστα σε όλο και μεγαλύτερα κοινωνικά σύνολα.
Mια κατηγορία διαφημίσεων που στόχευαν στη δημιουργία κοινού “χρηστών” του gps αφορούσε το να ξέρει κανείς που βρίσκεται ο (χαμένος) σκύλος του ή ο (χαμένος λόγω αλτσχάιμερ) συγγενής του! Tο να βάλει κανείς στο κολλάρο του σκύλου την όχι και πανάλαφρη συσκευή μπορεί να θεωρείται εύκολο· είναι το ίδιο το να φορέσει το αντίστοιχο βραχιόλι στον “γέρο” ή στο παιδί; Δεν ξέρουμε τι πρακτική / εμπορική επιτυχία έχει ως τώρα αυτή η κατηγορία “ανάγκης για gps” στις ηπα ή όπου αλλού διαφημίζεται, είναι όμως βέβαιο ότι από ιδεολογική άποψη δύσκολα θα έχει αντιπάλους. Θέλει κανείς να “χαθεί” το παιδί του, ή ο αγαπημένος του σκύλος, ή ο πατέρας του και να μην μπορεί να το / τον βρει ενώ είναι διαθέσιμη η σχετική τεχνολογία; Aν τεθεί τέτοιο ερώτημα με τέτοιον τρόπο (κοινότυπο για την προώθηση οποιουδήποτε εμπορεύματος) ποιός θα απαντήσει όχι στο gps;
Πολύ ευκολότερα είναι τα πράγματα όταν πρόκειται για ακριβά πράγματα, και ειδικά αυτοκίνητα (ή μοτοσυκλέτες). H αντικλεπτική χρήση του gps δεν επιβαρύνεται πρακτικά από τίποτα – συνεπώς έγινε γρήγορα “ανάγκη”, όπως ο αντικλεπτικός συναγερμός.
Yπήρξαν επίσης μερικές κατηγορίες χομπιστών που αγκάλιασαν γρήγορα την δυνατότητα εντοπισμού θέσης: οι ορειβάτες και οι ποδηλάτες. Kαι στις δύο περιπτώσεις όχι μόνο για να ξέρουν οι ίδιοι – που – βρίσκονται, αλλά και (κυρίως) για να ξέρουν – που – θα – τους – βρουν – αν – πάθουν – κάτι. Yποθέτουμε ότι ήδη το gps σώζει ζωές, και έτσι η χρήση του έχει γίνει παράδειγμα προς μίμηση. Διαφορετικό κοινό είναι οι παίκτες video games. Yπάρχουν ήδη παιχνίδια του είδους “κρυμμένος θησαυρός”, που παίζονται (και) σε πραγματικό χώρο: σε συγκεκριμένες συντεταγμένες οι παίκτες πρέπει να αφήσουν ή να βρουν “κάτι”. Tο geocaching θα πρέπει να είναι το πιο δημοφιλές αυτή τη στιγμή, αφού τον Mάιο του 2010 είχε πάνω από 1 εκατομύριο παίκτες σ’ όλον τον κόσμο. Eδώ το gps είναι αποφασιστικό εξάρτημα. H τελευταία γρήγορα αναπτυσσόμενη (και με πιθανότατες εμπορικές εφαρμογές) μόδα είναι το geolocation. Στηριζόμενο (και προωθώντας) τα κινητά με gps, το κόλπο αυτό γίνεται ελκυστικό επειδή, υποτίθεται, πέρα απ’ το ότι βρίσκεις τις συνταγμένες εκείνων με τους οποίους επικοινωνείς τηλεφωνικά (γιατί;), θα μπορείς να λαμβάνεις ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τα αξιοθέατα που είναι κοντά στην δική σου θέση· συμπεριλαμβανομένων φυσικά των “θέσεων κατανάλωσης”: μαγαζιά, εστιατόρια, και οτιδήποτε ήθελε προστεθεί.
Όλες αυτές οι τεχνικές δυνατότητες που είναι τεχνικές αλληλοεπιτήρησης παρουσιάζονται (και θεωρούνται) σαν χρήσιμες ή και αναγκαίες υπηρεσίες για την σύγχρονη ζωή. Mοιάζει ήδη, όπως έχει γίνει κατα κόρον σε πολλές άλλες εφαρμογές των νέων τεχνολογιών, σαν η καθημερινή ζωή χωρίς εντοπισμό θέσης να ήταν μια ζωή λειψή, γεμάτη απειλές και κινδύνους, μια ζωή σημαδεμένη απ’ την αδυναμία: να βρεις το παιδί σου, το σκυλί σου, τον πατέρα σου· να πεθάνεις χαμένος στο βουνό ή στην εξοχή· να μην έχεις φίλους ή να μην ξέρεις τί κάνουν· να κάνεις βόλτες σε γνωστές ή άγνωστες πόλεις και να μην ξέρεις τί σου γίνεται· και πολλά άλλα σακατιλίκια και ελλείψεις για τις οποίες, ευτυχώς, ήρθαν τα υπουργεία άμυνας να μας ανοίξουν τα μάτια.
O κοινός τόπος της κατάφασης των απο κάτω σ’ αυτές τις τεχνολογίες αλληλοεπιτήρησης είναι ότι παρουσιάζονται σαν μορφές γνώσης – και άρα σαν μορφές δύναμης. Tί είδους “γνώση” είναι όμως ο “εντοπισμός θέσης” στη βάση συντεταγμένων; Πρόκειται για μια μηχανοποιημένη (και γι’ αυτό εύκολη) πληροφορία που αντικαθιστά προηγούμενες (και λιγότερο ή περισσότερο κοπιαστικές) μορφές γνώσης. Για παράδειγμα, τόσο τα αστικά περιβάλλοντα όσο τα βουνά ή οι εξοχές ήθελαν πάντα τους τρόπους και τον κόπο τους για – να – μάθεις· για να μπορείς, δηλαδή, να αναγνωρίζεις που βρίσκεσαι κάθε φορά. Tα παιδιά πάλι δεν ήταν (τώρα είναι;) τόσο ανόητα ώστε να χαθούν από προσώπου γης, ειδικά μέσα σε πόλεις, επειδή δεν είχαν πάνω τους συσκευή “εντοπισμού θέσης”: θα έβαζαν τα κλάματα, θα παρακαλούσαν κάποιον μεγάλο, η άκρη βρισκόταν. Tα σκυλιά πάλι δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι “χάνονται”, το αντίθετο μάλλον: πιθανότατα να δραπετεύουν απ’ τα αστικά διαμερίσματα, για τους δικούς τους καθόλου ευκαταφρόνητους λόγους… Tί απομένει; Oι γέροι με αλτσχάιμερ, και οι ορειβάτες που πέφτουν σε γκρεμούς χωρίς να υπάρχουν μάρτυρες… Aρκούν αυτά για να κάνουν καθολική ανάγκη “γνώσης” τις πληροφορίες “θέσης” απ’ τους δορυφόρους;
Δεν πρόκειται τελικά γι’ αυτό. Aλλά για το ότι ο μέσος υπήκοος, που ορίζει όλο και λιγότερο (έως καθόλου) την ζωή του στις καθημερινές γενικευμένα εμπορευματοποιημένες και μεσολαβημένες σχέσεις, παρηγοριέται ότι δεν είναι αδύναμος, παρηγοριέται ότι είναι δυνατός, σαν κάτοχος όσο το δυνατόν περισσότερων πληροφοριών (για τους γύρω του οπωσδήποτε). Kαι ο “εντοπισμός της θέσης τους” είναι μια τέτοια πληροφορία· άχρηστη πρακτικά αλλά χρησιμότατη ιδεο-συναισθηματικά: “ξέρω” – άρα υπάρχω! Ξέρω, βέβαια, με τον κοινωνικά / τεχνολογικά “αναγνωρισμένο” τρόπο: μέσω των μηχανών. Kαι πάλι μεσολαβημένα. Aλλά “ξέρω”!!!
Aυτή η ετοιμοπαράδοτη και ταυτόχρονα καταθλιπτική “γνώση” είναι που ανακυκλώνεται μέσα στην αλληλο-επιτήρηση, γιγαντώνοντάς την – τόσο γενικά, όσο και ειδικά, στην περίπτωση του gps. Tο ότι έτσι επωφελούνται οι αποπάνω κάθε είδους γίνεται τριτεύον, ασήμαντο στοιχείο της υπόθεσης. H αλληλοεπιτήρηση γίνεται έτσι μια ανακουφιστική κανονικότητα, ένα σετ από νόρμες “υπάρξης”.

dna

ιστορικά
Tο dna (Deoxyribonucleic acid – δεσοξυριβονουκλεϊκό οξύ) είναι ένα νουκλεϊκό οξύ που περιέχει τις γενετικές πληροφορίες που καθορίζουν τη βιολογική ανάπτυξη όλων των κυτταρικών μορφών ζωής και των περισσοτέρων ιών. Πρόκειται για ένα μακρομόριο (ή μεγαλομοριακή ένωση) που συγκροτείται από αζωτούχες-πρωτεϊνικές βάσεις, φωσφορικές ρίζες και ένα σάκχαρο με πέντε άτομα άνθρακα, την δεσοξυριβόζη. Στα κύτταρα ανιχνεύεται κυρίως μέσα στον πυρήνα του κυττάρου αλλά και σε μερικά άλλα οργανίδια, όπως τα μιτοχόνδρια και τα πλαστίδια. Το σύνολο των μορίων dna που υπάρχουν σε ένα κύτταρο αποτελούν το γενετικό υλικό του.
Η διαμόρφωση των μεγάλων μορίων του dna στο χώρο έχει τη μορφή δύο επιμηκών αλυσίδων, οι οποίες συστρέφονται ελικοειδώς μεταξύ τους. Οι αζωτούχες βάσεις στο dna είναι τέσσερις: κυτοσίνη (C), γουανίνη (G), θυμίνη (T), αδενίνη (A). Σύμφωνα με το “μοντέλο της διπλής έλικας”, το μόριο του dna παρουσιάζεται με τα ακόλουθα τρία βασικά χαρακτηριστικά:
1. Αποτελείται από δύο πολυνουκλεοτιδικές αλυσίδες σε μορφή δύο αντιτακτών κλώνων  που σχηματίζουν δεξιόστροφη διπλή έλικα·
2. Οι αζωτούχες βάσεις (ή πρωτεϊνικές) κάθε κλώνου είναι κάθετες ως προς τον άξονα του μορίου και προεξέχουν προς το εσωτερικό της συστροφής.
3. Οι δύο δημιουργούμενοι κλώνοι συγκρατούνται μεταξύ τους με δεσμούς υδρογόνου.
Τα δε ζευγάρια των αζωτούχων βάσεων όπου αναπτύσσονται μεταξύ τους δεσμοί υδρογόνου είναι καθορισμένα: η αδενίνη (Α) με τη θυμίνη (T) και η γουανίνη (G) με την κυτοσίνη(C). Σχηματικά, μπορούμε να το φανταστούμε σαν μια περιστρεφόμενη ανεμόσκαλα, με “σκαλιά” φτιαγμένα από ζευγάρια αδενίνης – θυμίνης (Α-Τ) και γουανίνης – κυτοσίνης (G-C).

Σύμφωνα με τους επιστήμονες, το dna είναι ο φορέας των γενετικών πληροφοριών του κυττάρου, όχι μόνον με την έννοια της μεταβίβασης χαρακτηριστικών, αναλοίωτων από γενιά σε γενιά, αλλά και της ρύθμισης της φυσιογνωμίας – εξειδίκευσης κάθε κυττάρου για την επιτέλεση των ιδιαίτερων λειτουργιών του. Η ανακάλυψη ότι το dna είναι ο φορέας της γενετικής πληροφορίας είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς επιστημονικών ερευνών που διήρκεσε πολλά χρόνια. Ενώ η ύπαρξή του στον πυρήνα των κυττάρων πιστοποιήθηκε ήδη από το 1869, ήταν στα μέσα του 20ου αιώνα που οι ερευνητές ξεκίνησαν να υποθέτουν ότι μπορεί να αποθηκεύει γενετική πληροφορία. Συγκεκριμένα, αυτό έγινε το 1944, όταν σε ένα πείραμα φάνηκε ότι μη παθογόνα βακτήρια μπορούσαν να μετατραπούν σε παθογόνα όταν μεταφερόταν στο κύτταρο τους dna παθογόνων βακτηρίων. To 1953, οι Φράνσις Κρικ και Τζέιμς Γουότσον “ανακάλυψαν” τη μορφή του dna, τη διπλή έλικα. Το 2000 οι βιοτεχνολόγοι ανακοίνωσαν ότι κατάφεραν να “χαρτογραφήσουν” πλήρως το ανθρώπινο γονιδίωμα, δηλαδή να καταγράψουν όλη την ακολουθία των πάνω από 3 δισεκατομμύριων ζευγαριών αδενίνης – θυμίνης και κυτοσίνης – γουανίνης. H ακολουθία δημοσιεύτηκε πλήρως, τελικά, το 2003.
Σημαντική διάσταση, σε ό,τι αφορά το dna, έχει η θεωρία των γονιδίων. Τα γονίδια θεωρούνται οι βασικές φυσικές μονάδες κληρονομικότητας στους ζωντανούς οργανισμούς, αφού μεταβιβάζουν πληροφορίες από το ένα κύτταρο στο άλλο και κατ’ επέκταση από τη μια γενιά στην άλλη. Τα γονίδια είναι τμήματα του dna, που διακρίνονται και διαχωρίζονται ανάλογα με τη λειτουργία των πληροφοριών που περιέχουν. Τα γονίδια, ωστόσο, δεν είναι πραγματικά, φυσικά διαχωρισμένα τμήματα τoυ dna, αλλά θεωρητικά. Οι επιστήμονες “αναγνωρίζουν” κομμάτια του dna σαν γονίδια ανάλογα με το τι “οδηγίες” περιέχουν, στηριζόμενοι σε έρευνες, παρατηρήσεις και, κυρίως, στατιστικές. Έτσι, π.χ. “ανακαλύπτεται” το γονίδιο του χρώματος του δέρματος, το γονίδιο της ευφυΐας, το γονίδιο της σχιζοφρένειας κτλ. Υποστηρίζεται ότι έχουν “αναγνωριστεί” γύρω στις 25.000 γονίδια. Ο αριθμός αυτός είναι πολύ μικρός σε σχέση με το μέγεθος του μορίου του dna. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, μόνο το 3% του dna περιέχει πληροφορίες για τον οργανισμό, ενώ αγνοείται η λειτουργία του υπόλοιπου 97%. Παρ’όλα αυτά, η λειτουργία του dna θεωρείται δεδομένη και αδιαμφισβήτητη.
Ωστόσο, υπάρχουν επιστήμονες που αμφισβητούν αυτή τη θεωρία των γονιδίων και υποστηρίζουν μια πιο “περίπλοκη” λειτουργία του dna. Δηλαδή, ότι τα διάφορα τμήματα του dna αλληλοεξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό και ίδια κομμάτια dna μπορούν να δίνουν εντελώς διαφορετικές λειτουργίες, ανάλογα την περίσταση. Φυσικά, μια τέτοια θεωρία δε θα μπορούσε να βρει πρόσφορο έδαφος στη διαμόρφωση του κοινωνικού φαντασιακού, αφού και πιο “δύσκολη” είναι και δεν μπορεί να επενδυθεί ιδεολογικά.

Συμμετοχική επιτήρηση

Στη δυτική ιατρική, το dna ως ο “ακρογωνιαίος λίθος” του οργανισμού, βρήκε γρήγορα εφαρμογή. Πολλές ασθένειες και σύνδρομα πιστεύεται ότι οφείλονται (ή μεταφράζονται) σε συνδυασμό γονιδίων ή σε “γενετικές ανωμαλίες”, δηλαδή σε κάποιο “λάθος” στην ακολουθία του dna. Οι επιστήμονες υποστηρίζουν πως, με την εξέταση του dna ενός ατόμου, μπορούν να καταλάβουν αν το άτομο αυτό πάσχει από κάτι ή έχει την πιθανότητα στο μέλλον να εκδηλώσει διάφορες παθήσεις. Επομένως, πιστεύουν πως μπορούν να προλάβουν την εκδήλωση αυτών των παθήσεων με προληπτικές θεραπείες. Ο κλάδος αυτός της ιατρικής που ασχολείται με την πρόληψη ονομάζεται προληπτική ιατρική.
Ένας από τους πιο διαδεδομένους τομείς της προληπτικής ιατρικής είναι ο προγεννητικός έλεγχος, δηλαδή η συλλογή και εξέταση γενετικού υλικού του εμβρύου. Σκοπός της εξέτασης αυτής είναι να ανιχνευτεί αν υπάρχει η πιθανότητα το παιδί να γεννηθεί με κάποια αναπηρία, να πάσχει από κάποια ασθένεια ή σύνδρομο, ή ακόμα και να έχει απλά την προδιάθεση να εκδηλώσει κάποια σοβαρή ασθένεια στο κοντινό μέλλον. Αν διαπιστωθεί κάτι τέτοιο, ο γιατρός προτείνει την έκτρωση στους γονείς και αυτοί καλούνται να αποφασίσουν αν θα κρατήσουν το παιδί ή όχι. Βέβαια, όταν οι ασφαλιστικές εταιρίες σε τέτοιες περιπτώσεις αρνούνται να καλύψουν τα έξοδα του τοκετού ή της μετ’ έπειτα περίθαλψης του παιδιού, η απόφαση δεν μπορεί να θεωρηθεί καθαρά και μόνο των γονιών. Απ’ την άλλη, η ίδια η διαδικασία της συλλογής γενετικού υλικού από το έμβρυο μπορεί να προκαλέσει βλάβη στην εγκυμοσύνη και να οδηγήσει ακόμα και σε αποβολή. Όπως υπάρχει και η πιθανότητα τα αποτελέσματα των εξετάσεων να είναι λανθασμένα. Έχουν καταγραφεί πολλές περιπτώσεις που οι γονείς μηνύουν το γιατρό τους γιατί το παιδί τους γεννήθηκε με πρόβλημα ενώ οι εξετάσεις έδειχναν φυσιολογικές. Πράγμα που κάνει προφανές πως συμβαίνει και το αντίθετο, δηλαδή οι εξετάσεις μπορεί να δείχνουν “κακές’” ενώ όλα είναι φυσιολογικά. Προφανώς, αυτές οι περιπτώσεις είναι πολύ περισσότερες αλλά δεν μπορούν να αποδειχθούν κι επομένως ούτε και να καταγραφούν. Ο προγεννητικός έλεγχος είναι ένα παράδειγμα συμμετοχικού ελέγχου, αφού οι ίδιοι οι γονείς των δυτικών κοινωνιών προβαίνουν σ’ αυτούς τους ελέγχους, παρακινούμενοι από τα άγχη και τις ανασφάλειες για τα “πολύτιμα” παιδιά τους.
Το DNA, όμως, χρησιμοποιείται και για κατασκευή εμβρύων. Η ανάλυση του dna από τα ωάρια και τα σπερματοζωάρια που χρησιμοποιούνται για εξωσωματική γονιμοποίηση, μπορεί να δώσει τα χαρακτηριστικά του παιδιού που θα προκύψει. Οι επίδοξοι γονείς μπορούν, θεωρητικά, να διαλέξουν τι χαρακτηριστικά θέλουν να έχει το παιδί τους κι έτσι να χρησιμοποιηθούν τα κατάλληλα, κάθε φορά, ωάρια ή σπερματοζωάρια. Μπορούν να “φτιάξουν” το παιδί τους έτσι ώστε να τους μοιάζει ή να είναι σίγουροι πως θα είναι έξυπνο, ήσυχο κτλ.
Eπιτήρηση απ’ τα πάνω

Από το 2003, με την πλήρη χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, δόθηκε μεγάλη ώθηση (τουλάχιστον προπαγανδιστικά) στον τομέα της “προσωποιημένης ιατρικής” (personalized medicine). Σύμφωνα με την  προσωποποιημένη ιατρική, ο κάθε άνθρωπος θα έχει το δικό του γενετικό προφίλ και βάση αυτού θα υποδεικνύονται οι καταλληλότερες, κάθε φορά, θεραπείες. Φυσικά, σ’ αυτό το γενετικό προφίλ θα περιέχονται όλες οι πληροφορίες που “μαρτυρούν” τα διάφορα γονίδια, από το χρώμα των μαλλιών μέχρι την προδιάθεση για καρκίνο ή και την πιθανότητα “ψυχολογικών ανωμαλιών”. Φανταστείτε πόσο εύκολα  θα προσλαμβάνεται κάποιος σε μια δουλεία, όταν το γενετικό του προφίλ θα “λέει” ότι έχει αυξημένη πιθανότητα να πάθει καρκίνο ή να τρελαθεί από στιγμή σε στιγμή… Επίσης, οι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι θα μπορούν να κατασκευάζουν ατομικά φάρμακα, ανάλογα με το γενετικό προφίλ του ατόμου, έτσι ώστε να είναι πιο αποτελεσματικά (φαρμακογενετική). Φαρμακευτικές και βιοτεχνολογικές εταιρίες, αλλά και διάφορα ακαδημαϊκά και ερευνητικά κέντρα πληρώνουν αδρά ποσά σε επιστημονικά εργαστήρια για να αποκτούν πλήρη ανθρώπινα γονιδιώματα και να κάνουν έρευνες πάνω σ’ αυτά.
Έρευνες γίνονται και στον τομέα της γονιδιακής θεραπείας, δηλαδή στην “επισκευή” του μορίου του DNA, την αντικατάσταση των “προβληματικών” γονιδίων με φυσιολογικά. Με την ίδια λογική, μπορούμε να μιλάμε και για βελτίωση – μετάλλαξη του dna, και επομένως βελτίωση – μετάλλαξη χαρακτηριστικών ή συμπεριφορών, πρακτική που έχει ήδη εφαρμοστεί σε διάφορα φυτά ή ζώα, με αποτέλεσμα τα μεταλλαγμένα προϊόντα, όπως π.χ. ντομάτες σε μέγεθος καρπουζιού ή αγελάδες που παράγουν πολλαπλάσιο σε ποσότητα γάλα από το φυσιολογικό κτλ. Ήδη, ανεπίσημα, εφαρμόζεται και σε ανθρώπους και κυρίως σε αθλητές με σκοπό, φυσικά, την αύξηση των επιδόσεών τους. Με το “γονιδιακό ντόπινγκ” οι επιστήμονες μπορούν να αυξάνουν την απόδοση του μυϊκού συστήματος, την αντοχή, την αντίληψη κτλ. ενός ατόμου. Οι επιπτώσεις που μπορούν να έχουν στην υγεία αυτού του είδους οι γενετικές μετατροπές, είναι από άγνωστες ως ανυπολόγιστες.
Διάφορες παραϊατρικές εταιρίες – επιστημονικά κέντρα αναλαμβάνουν, έναντι αμοιβής, να αναλύσουν το DNA πελατών τους και να δημιουργήσουν το προσωπικό τους “ωροσκόπιο” υγείας. Δηλαδή μια γνωμάτευση για το τι ασθένειες θα περάσουν στο μέλλον, τι πιθανότητες έχουν να παθουν καρκίνο και σε ποια ηλικία, πόσο ευαίσθητη είναι η καρδιά τους κτλ. Πέρα από τη “γονιδιομαντεία”, οι υπηρεσίες αυτών των εταιριών επεκτείνονται και σε προτάσεις διατροφής ή κατάλληλης δίαιτας, ανάλογα πάντα με το γονιδιακό τους “χάρτη”.
Γενικά, η έρευνα και η αξιοποίηση του dna “γεννάει” πολύ χρήμα. Ακραίο αλλά χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η κυβέρνηση της ισλανδίας. Στα τέλη του 1998, η ισλανδική κυβέρνηση ψήφισε ένα νομοσχέδιο το οποίο προέβλεπε τη δημιουργία μιας εθνικής βάσης δεδομένων υγείας. Αυτή η βάση θα περιείχε το οικογενειακό και προσωπικό ιατρικό ιστορικό, καθώς και δείγμα του γενετικού υλικού κάθε ισλανδού. Στη συνέχεια, η ισλανδική κυβέρνηση ήρθε σε συμφωνία με την deCODE genetics, μια ισλανδική ιδιωτική βιοφαρμακευτική εταιρία, που έκανε έρευνα πάνω στο ανθρώπινο dna και συγκεκριμένα στη συσχέτιση γονιδίων με συνηθισμένες ασθένειες. Η συμφωνία αυτή προέβλεπε τη δυνατότητα διαχείρισης και αξιοποιήσης των στοιχείων της βάσης δεδομένων υγείας από την deCODE, έναντι ενός (ετήσια καταβαλλόμενου) χρηματικού ποσού. Στην ουσία, δηλαδή, η ισλανδική κυβέρνηση πούλησε το dna των υπηκόων της. Με τη σειρά της η deCODE πούλησε αυτά τα δείγματα και σε άλλες μεγαλύτερες φαρμακευτικές εταιρείες.

Στην αστυνομική του διάσταση, το dna ήρθε σαν την πλέον σύγχρονη και βελτιωμένη έκδοση της λήψης και χρήσης των δακτυλικών αποτυπωμάτων. Η μοναδικότητα που υποτίθεται πως παρέχει το DNA για κάθε άνθρωπο, δίνει την δυνατότητα να αποτελέσει και να εξακριβώσει την ταυτότητα του καθενός. Έτσι πλέον, η λήψη γενετικού υλικού από τον τόπο που έχει διαπραχθεί ένα έγκλημα αποτελεί ενοχοποιητικό στοιχείο ως την επίλυση της υπόθεσης. Η λήψη γενετικού υλικού μπορεί να πραγματοποιηθεί από οποιοδήποτε οργανικό υπόλειμμα, για παράδειγμα από μια τρίχα,ή από λίγο σάλιο, ακόμα και από νεκρά κύτταρα του δέρματος.
Αν και η μέθοδος της ταυτοποίησης ήρθε συμπληρωματικά, σήμερα στη βρετανία η αστυνομία έχει τη δυνατότητα να πραγματοποιεί συλλήψεις ρουτίνας με μοναδικό σκοπό την λήψη δειγμάτων dna, δημιουργώντας, επίσημα πάντα, την μεγαλύτερη βάση δεδομένων γενετικού υλικού. Η βρετανική εθνική βάση δεδομένων dna (NDNAD), πρώτη παγκόσμια, ιδρύθηκε το 1995 και, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, το μέγεθος της βάσης αυτής αυξάνεται κατά τουλάχιστον 30.000 άτομα το μήνα. Λέγεται ότι περιέχει το γενετικό υλικό πάνω από 5,5 εκ. ατόμων. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, το 40% του μαύρου πληθυσμού της βρετανίας είναι καταχωρημένο στη βάση, έναντι του 13% των ασιατών και του 9% των λευκών. Παρόμοιου μεγέθους της βρετανικής είναι και η αμερικάνικη βάση δεδομένων DNA, γνωστή και ως CODIS (Combined DNA Index System). Το CODIS είναι το σύνολο μικρότερων, πολιτειακών και τοπικών, βάσεων δεδομένων DNA. Κι εκεί, στις περισσότερες πολιτείες, μια απλή σύλληψη χωρίς απαγγελία κατηγοριών είναι αρκετή για τη λήψη δείγματος γενετικού υλικού. Βάσεις δεδομένων DNA έχουν στα χέρια τους οι αστυνομίες των περισσότερων, πλέον, χωρών του δυτικού κόσμου. Στην ευρώπη, μάλιστα, με τη συνθήκη του Prum(2005), προβλέπεται, μεταξύ άλλων, η δημιουργία μιας κοινής ευρωπαϊκής τράπεζας δεδομένων dna, με πρόσχημα την καταπολέμηση της τρομοκρατίας, του διασυνοριακού εγκλήματος και της παράνομης μετανάστευσης. Τη συνθήκη υπέγραψαν αρχικά 7 ευρωπαϊκά κράτη (βέλγιο, γερμανία, ισπανία, γαλλία, λουξεμβούργο, ολλανδία και αυστρία) και ακολούθησαν σταδιακά και τα υπόλοιπα κράτη της ε.ε. Σε γαλλία και αμερική, εφαρμογή του dna συναντάμε και στα πλαίσια της μεταναστευτικής τους πολιτικής με την υποχρεωτική λήψη dna από μετανάστες που αιτούνται πολιτικό άσυλο ή χορήγηση άδειας παραμονής.
Αν και η ταυτοποίηση του dna θεωρείται η απόλυτη μέθοδος ταυτοποίησης για την αστυνομία, είναι παράλληλα η πιο δαπανηρή, χρονοβόρα και εξειδικευμένη μέθοδος. Επίσης, ενώ θεωρείται πολύ ακριβής μέθοδος ταυτοποιήσης και αποτελεί απόλυτο πειστήριο και ενοχοποιητικό στοιχείο, υπάρχει περίπτωση η ταυτοποίηση να είναι λάθος. Έχουν ήδη καταγραφεί πολλές περιπτώσεις ενόχων που κατάφεραν να αποδείξουν την αθωότητά τους παρά το γεγονός ότι η εξέταση του dna τους ενοχοποιούσε. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, οι πιθανότητες λάθους της ανάλυσης και ταυτοποιήσης του dna είναι περίπου 1 στις 1000, καθόλου μικρές αν αναλογιστούμε τον πολύ μεγάλο αριθμό των υποθέσεων στις οποίες χρησιμοποιείται αυτή η μέθοδος. Επίσης, η εξέταση αυτή είναι αρκετά δύσκολη, λεπτή και εξειδικευμένη και το παραμικρό λάθος στο εργαστήριο μπορεί να δώσει λανθασμένα αποτελέσματα. Οπότε, πρακτικά, οι πιθανότητες λάθους είναι ακόμα μεγαλύτερες.
Με τη χρήση του dna στη δημόσια τάξη, ο καθένας μας είναι δυνητικά επιτηρούμενος ανά πάσα στιγμή, αφού “αφήνουμε” πίσω μας το γενετικό μας υλικό. Έτσι, μπορεί να γίνει γνωστό το  αν έχουμε περάσει από κάποιο σημείο, ακόμα κι αν έχουμε καπνίσει κάποιο τσιγαρό εκεί κτλ. Μια μέθοδος επιτήρησης “αόρατη”, που δε χρειάζεται να συμβαίνει σε πραγματικό χρόνο. Επίσης, η μεταφορά του dna από ένα μέρος σ’ ένα άλλο είναι εξαιρετικά εύκολη. Μια τρίχα ή ένα αποτσίγαρο μπορεί ανά πάσα στιγμή να “βρεθεί” οπουδήποτε και  να αποτελέσει αδιάσειστο ενοχοποιητικό στοιχείο.

Το dna, τα γονίδια και η ανάλυσή τους, ενισχύει τη θεωρία πως ο ανθρώπινος οργανισμός είναι ένα πολύπλοκο μηχάνημα, οι άνθρωποι είναι αποθήκες γενετικών πληροφοριών, οι γιατροί είναι “μηχανικοί ανθρώπων” και η ζωή είναι ανταλλαγή έμβιων πληροφοριών. Οι βιοτεχνολογίες προσπαθούν επίμονα να πείσουν πως η ζωή είναι μια αποθήκη γονιδίων, και πως διάφορα χαρακτηριστικά που μπορεί να έχει κάποιος άνθρωπος, από την ευφυΐα του, ως τις σεξουαλικές του προτιμήσεις ή την ροπή του στην εγκληματικότητα, οφείλονται σε γενετικές πληροφορίες, οι οποίες υπήρχαν από την γέννησή του, κωδικοποιημένες σε συνδυασμούς αδενίνης και θυμίνης, κυτοσίνης και γουανίνης. Πως οι αιτίες για οποιαδήποτε συμπεριφορά ή ιδιομορφία βρίσκονται κρυμμένες πολύ βαθιά στο σώμα μας και οι μόνοι που μπορούν να επέμβουν σ’ αυτές τις αιτίες είναι πολύ εξειδικευμένοι τεχνικοί. Και για να γίνει βεβαιότητα πως είμαστε οι βιολογικές πληροφορίες που κουβαλάμε μέσα στα κύτταρά μας, έχουν διεξαχθεί στατιστικές έρευνες. Για παράδειγμα, έχει παρθεί δείγμα αίματος από αριστούχους και μέτριους μαθητές, για να “ανακαλυφθεί’ το “γονίδιο της εξυπνάδα”’, που εμφανιζόταν σαφώς συχνότερα στο DNA των αριστούχων….

Έσχατο συμπέρασμα της ιδεολογίας των γενετιστών – βιοτεχνολόγων είναι λοιπόν πως, καθένας μας βρίσκεται στη θέση που του αξίζει, στην κοινωνική θέση για την οποία είναι προορισμένος βάση των γενετικών του πληροφοριών, των γονιδίων του. Πως η ταξική – κοινωνική ανισότητα είναι απλά αναπόφευκτο προϊόν των γενετικών μας διαφορών. ‘Ενα είδος μεταμοντέρνας “μοίρας”, που αυτή τη φορά παρουσιάζεται υλική, “γραμμένη” στα κύτταρα του καθενός μας, μαρτυρώντας πως δεν είμαστε προϊόντα της ιστορίας μας, αλλά της βιολογίας μας. Και πως οι ικανότητες ή οι συμπεριφορές κληρονομούνται  από τους γονείς, όπως και τα χαρακτηριστικά, συντηρώντας και ενισχύοντας την κοινωνική αναπαραγωγή της οικογένειας. Το άτομο χάνει την αντίληψη της έννοιας του εαυτού και “παραδίνεται” στο γενετικό του προκαθορισμό. Έτσι, συμπεριφορές και επιλογές αντιμετωπίζονται όχι σαν συνειδητές αλλά σαν βιολογικά αναπόφευκτες.

EΠIΛOΓOΣ

Eνώ ο έλεγχος πάνω στις συμπεριφορές των υπηκόων μπορεί να θεωρηθεί παλιά φροντίδα των κεντρικών εξουσιών, είναι ίσως η πρώτη φορά στην ιστορία των κοινωνιών που το μεγαλύτερο μέρος αυτού του ελέγχου, της επιτήρησης, μπορεί να γίνεται στον αναπτυγμένο καπιταλιστικά κόσμο “ήρεμα”, “συναινετικά”, με την συμμετοχή των από κάτω· ενόσω αυτοί οι “από κάτω” είτε αλληλοεπιτηρούνται είτε αγνοούν τις δυνατότητες των μηχανών που χρησιμοποιούν.
Πρόκειται για κάποιο είδος μαζικής απόκρυψης ή αποπλάνησης; Δεν είμαστε σίγουροι. Eίναι βέβαια γεγονός ότι την ίδια στιγμή που οι υπήκοοι πέφτουν με τα μούτρα στην αγορά κάθε τεχνολογικού θαύματος που είναι προσιτό στις τσέπες τους, την ίδια στιγμή στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι “πίσω” σε σχέση με τις τεχνολογικές δυνατότητες αυτών των συσκευών. Όμως αυτή η άγνοια από μόνη της θα ήταν ένας μικρός παράγοντας της προόδου της επιτήρησης, αν δεν συνδυαζόταν με έναν μαζικό και ακόρεστο τεχνοφετιχισμό. Tο πόσο γρήγορα τα κινητά τηλέφωνα έγιναν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής και των κοινωνικών σχέσεων, και το πόσο εύκολα έγινε αποδεκτή η αθόρυβη αλλά ουσιαστική μεταμόρφωση αυτών των σχέσεων λόγω και μέσω των κινητών, λέει πολλά.

Ένας σημαντικός παράγοντας στη γρήγορη (διαρκείας μικρότερης από μια γενιά) ανάπτυξη του νέου πανοπτισμού είναι οι σχέσεις ανάμεσα στις εξουσίες (κεντρικές ή όχι) και στις τεχνολογίες. H μέση συνείδηση αντιλαμβάνεται αυτά τα δύο ζητήματα κατ’ αρχήν ανεξάρτητα το ένα απ’ το άλλο, αλλά κάνει λάθος! Oλόκληρο το φάσμα των “ψηφιοποιήσεων” κάθε είδους, είτε πρόκειται για την “ψηφιοποίηση” των ήχων και των εικόνων, είτε πρόκειται για την “ψηφιοποίηση” των “νευρικών σημάτων”, είτε – τέλος – για την βιολογική “ψηφιοποίηση” των ανθρώπινων χαρακτήρων και συμπεριφορών (μέσω του dna, των γονιδίων, κλπ) είναι ένα φάσμα εφαρμογών αποτύπωσης – αναλυτικής καταγραφής – συσσώρευσης. Στην πίσω της όψη, η σύλληψη της “ψηφιοποίησης” ζωντανεύει, κι αυτό ήταν εξ αρχής δεδομένο, την παλιά θέληση των εξουσιών για “κατοχή της γνώσης” – απ’ τα ‘70s και μετά, της γνώσης πάνω στο σύνολο της ζωής, τόσο των ανθρώπων και των κοινωνιών όσο και των υπόλοιπων έμβιων όντων. Kι αυτό το δίπολο εξουσίας και γνώσης πάντα σήμαινε, είτε το φώναζε είτε όχι, και επιτήρηση.
Eν τω μεταξύ, και οι μορφές των εξουσιών δεν έχουν μείνει απαράλλακτα ίδιες όπως πριν 50 ή 100 χρόνια. Aκριβώς επειδή πριν λίγες δεκαετίες το κύμα των κοινωνικών αμφισβητήσεων (άρα: αντι-εξουσιών) αποδείχθηκε απειλητικό για την σταθερότητα και την λειτουργία του συστήματος, εκείνοι που βρίσκονται στα κέντρα των πολιτικών, οικονομικών και θρησκευτικών εξουσιών, αναγκάστηκαν να “αναγνωρίσουν” τα εν δυνάμει των κοινωνικών σχέσεων, των αισθημάτων, των γνώσεων, των διαθέσεων· τα “αναγνώρισαν” τόσο όσο να μπορέσουν να τα συμπεριλάβουν σε κάποιο ρεπερτόριο αξιοποίησής τους. O περιβόητος “ελεύθερος χρόνος” (ελεύθερος, ως κάποιο χρονικό σημείο, απ’ τα καθήκοντα της παραγωγής ή της προετοιμασίας γι’ αυτήν) έπαψε να είναι μια άγνωστη ήπειρος με συνοριακά φυλάκια του είδους φυλακή / δικαιοσύνη ή νοσοκομείο, και έγινε ένα εν δυνάμει τεράστιο ορυχείο, που πρέπει να αποικιοποιηθεί. Kαι η καλύτερη αποικιοποίηση θα γινόταν αν οι “ιθαγενείς” της καθημερινής ζωής ανταμείβονταν με χάντρες και καθρεφτάκια.

Eν τέλει, η ευκολία με την οποία οι υπήκοοι αποδέχθηκαν και αποδέχονται άκριτα τα διαδοχικά κύματα τεχνολογικών εφαρμογών που “διευκολύνουν” και “ομορφαίνουν” την καθημερινή τους ζωή, είναι μέτρο μιας κάποιας “συναλλαγής”: μέσω των νέων τεχνολογιών του ο καπιταλισμός προσφέρει “ευκολία” και “αμεσότητα” διαφόρων ειδών (απ’ τα ψώνια ως την κυκλοφορία, απ’ την “επικοινωνία” ως την διασκέδαση, απ’ το κουτσομπολιό μέχρι την κακοβουλία και την μικροπρέπεια)· και σε αντάλλαγμα κρατάει το γενικό πρόσταγμα των κοινωνικών ηθών και εθίμων. Mέσα απ’ το εμπόρευμα (πάντα) και μέσα απ’ την διάχυση των δυνατοτήτων για “μικρο-ελέγχους” του ενός πάνω στον άλλο.
Mέσα απ’ την θρησκευτική πίστη, λοιπόν, για την αξία των τεχνολογιών, αποκαθίσταται το κάποτε κομματιασμένο νήμα απ’ την κεντρικές εξουσίες προς τους υπηκόους και από εκεί πάλι προς τα πάνω. Πρόκειται ξανά για τον ρόλο της ιδεολογίας· εντυπωσιακά εξοπλισμένης τώρα, αλλά πάντα ιδεολογίας!

του Γιώργου Κολέμπα

Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 δημιουργήθηκε στις ΗΠΑ, υπό την προεδρία του τότε αντιπροέδρου Dan Quayle, μια «Επιτροπή ανταγωνισμού», η οποία είχε ως στόχο τον εντοπισμό περιοχών έρευνας και τεχνολογίας, όπου οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να αποκτήσουν προβάδισμα στις αγορές με τη βοήθεια τεχνικών καινοτομιών. Η βιοτεχνολογία, προτάθηκε και έγινε αποδεκτό να προωθηθεί, ως το βαρύ πυροβολικό με το οποίο θα επιτυγχανόταν αυτός ο στόχος και θα ακολουθούσαν η νανοτεχνολογία και η τεχνητή νοημοσύνη.

Η βιοτεχνολογία έχει να κάνει με τεχνικές και μεθόδους που σχετίζονται με τις βιολογικές επιστήμες (κλωνοποίηση, βλαστοκύτταρα κλπ) ενώ η γενετική μηχανική είναι ένας υποτομέας της, ο οποίος ασχολείται με τη γενετική τροποποίηση των οργανισμών (μεταλλαγμένα).